THE IMAGE OF URBAN AND RURAL LIFE IN MODERN KAZAKH CINEMA

THE IMAGE OF URBAN AND RURAL LIFE IN MODERN KAZAKH CINEMA

Talgat Rahym

Master's student, T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts,

Kazakhstan, Blagoveshchensk

Vladimir Popov

PhD, Senior Lecturer, T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts,

Kazakhstan, Blagoveshchensk

ОБРАЗ ГОРОДСКОЙ И СЕЛЬСКОЙ ЖИЗНИ В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСТАНСКОМ КИНЕМАТОГРАФЕ

Рахым Талгат Берикулы

магистрант, Казахская национальная академия искусств им. Т.К. Жургенова,

Республика Казахстан, г. Алматы

Попов Владимир Ильич

PhD, ст. преподаватель, Казахская национальная академия искусств им. Т.К. Жургенова,

Республика Казахстан, г. Алматы

ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КИНЕМАТОГРАФТАҒЫ ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ ӨМІРІНІҢ БЕЙНЕСІ

Рахым Талгат Берикулы

магистрант, Т.Қ Жургенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы,

Қазақстан, г. Алматы

Попов Владимир Ильич

PhD, аға оқытушы, Т.Қ Жургенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы,

Қазақстан, г. Алматы

ABSTRACT

The second decade of the XXI century in the history of Kazakh cinema was marked by an abundant flow of commercial films. Due to individually formed studios and government orders, films in many genres (mainly comedies) are released on screens, creating noticeable competition between domestic products. However, creation of commercial films in order to collect a box office, to attract a viewer by various methods is quite a legitimate phenomenon. One of these ways, for example, is to attract stars and illuminate topics familiar to the majority. In particular, screens tell stories about the inner world of our compatriots who exchanged rural life for urban society, who never manage to separate completely from their native village, such films contrast rural and urban lifes. Thus, the article explores contradiction of the manifestations of a village and a city in the domestic cinema.

АННОТАЦИЯ

Вторая декада ХХІ века в истории казахского киноискусства ознаменовалась обильным потоком коммерческих фильмов. Благодаря индивидуально сформированным студиям и государственным заказам, фильмы во многих жанрах (преимущественно комедии) выходят на экраны, создавая заметную конкуренцию между отечественными продуктами. Однако создание коммерческих фильмов с целью собрать кассу, привлечь зрителя разными методами и способами - вполне правомерное явление. Одним из таких способов, к примеру, является привлечение звезд и освещение знакомых большинству тем. В частности, на экранах повествуются истории о внутреннем мире наших соотечественников, обменявших сельскую жизнь на городское общество, которым так и не удается до конца сепарироваться от родного села, подобные кинопроизведения противопоставляют сельскую и городскую жизни. Таким образом, в статье исследуется противоречивость проявлений села и города в отечественном кинематографе.

АҢДАТПА

Қазақ көркемсуретті тарихында ХХІ ғасырдың екінші онжылдығында коммерциялық фильмдердің легі келді. Жеке қалыптасқан студиялар мен мемлекеттік тапсырыстар арқылы көптеген жанрларда (әсіресе, комедия) фильмдер экранға жол тартып, отандық өнімдер арасында айтарлықтай бәсекелестіктің пайда болғанын көрінеді. Ал, коммерциялық фильмдер ақша табу, касса жинау мақсатында әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы көрерменді өзіне тартуға әрекеттер жасауы да заңды. Мысалға, жұлдыздарды тарту және көпшілікке таныс тақырыптарды түсіру секілді маңызды дүниелерді айта аламыз. Әсіресе, ауылдық өмірден қалалық қоғамға ауысып жатқан отандастарымыздың ішкі дүниесінде әлі де ауылдан арыла алмай жүргенін дөп басқан, ауыл мен қала өмірін бір-біріне қарсы қою арқылы фильм оқиғасын өрбітетін туындылар айтарлықтай көп кездеседі. Мақалада ауыл мен қала көріністерінің қайшылықты түрде пайдаланғанын ғылыми тұрғыда зерттеледі.

Keywords: cinema, commercial cinema, Kazakh cinema, village, city, theory of cinema.

Ключевые слова: кино, коммерческое кино, казахское кино, село, город, теория кино.

Түйін сөздер: кино, коммерциялық кино, қазақ киносы, ауыл, қала, кино теориясы

Кіріспе. Кино өнері ғасырдан астам уақыт бойы тарихи, көркем жанрлардан басталып адам сенгісіз қиялға дейін дамыды. Ал бүгінгі таңда көп бөлімді туындыларды жасаған блокбастерлер пайда болды. Жалпы, кино жасау үшін адам қатынасы мен еңбек күшінен бастап техникалық-технологиялық құралдарға дейінгі қаражаттың үлкен көзі қажет. Осы себепті оның барлық талаптарына жауап бере алатын ірі киностудия индустриялары құрылды. Әрине, мұны өнерден пайда көргісі келетін бизнес-құрылымдар ғана жасай алады. Әлемдегі осындай жүйенің алып орталығы – Голливуд екенін бәріміз білеміз. Голливуд қазірдің өзінде “The 20th Century Fox”, “Warner Bros”, “Paramount, Columbia”, “Universal”, содан кейін “Walt Disney” деп аталатын 5 алып студиясы бар алып орталық. Коммерциялық мақсаттарға басымдық беретін ірі студияларды негізге алған Голливуд мазмұны бойынша қоғамның назарын аударатын тақырыптарды таңдауға тырысады. Ал, отандық коммерциялық фильмдердің таңдаған тақырыптарының негізгі жүйесі қандай? Көп жағдайда ауылдық және ауыл түсінігіндегі қалыптасқан әдеттер мен ғұрыптарды пайдаға асыруға тырысады.

Кино саласындағы зерттеулерге мән беріп қарайтын болсақ, біздің мақалада айтпақшы болған ауыл және қала бейнелерінің қатар көрсетілген туындылары айтарлықтай табыстарға жеткен. Мысалға, «Айқын» газетіндегі зерттеу мақаласынан үзінді келтіреміз: «Абайлаңыз, сиыр!». Ең көп талқыға түскен фильмдердің бірі – осы. Бұл фильмнің бюджеті 500 мың доллар болған екен. Режиссері – Асқар Ұзабаев, продюсері – Баян Есентаева. Кинопрокатта ең көп табыс тапқан фильмнің бірі – «Сәбина келін».  Нұртас Адамбаев¬тың бұл комедиясы бес күннің ішін¬де 112 миллион теңге табыс тапқан. Фильм өз бюджетінен екі есе артық пайда тауыпты. Тіп¬ті режиссердің өзі бұлай боларына сенбеген екен. Қайыржан Орынбековтың «Қазақша тонауы» да коммерциялық фильмдердің бірі. Мұның бюджеті – 2 миллион теңге. Табысы – 13 миллион. Самат Базылханов пен Еркебұлан Жолдасов түсірген «Фуга. Дорога в никуда» фильмі прокатта көп тұрақтай қойған жоқ. Бюджеті шағын фильмнің табысы да көлемді болмады» - делінген [1, б. 5].

Әдіснама. Отандық коммерциялық кино мен орыс киносы арасында салыстырмалы әдіс қолданылды, қазақ киносындағы қаһармандардың ауыл мен қала өмірі де салыстырылды; библиографиялық, сипаттау және талдау әдістері осы мақалада қолданылды.

Негізгі бөлім. Қазақ коммерциялық фильмдерінің өркендеуіндегі ең алғашқы ауыл тақырыбын қозғайтын туындылар 2010 жылдар шамасында басталды. Кинотеоретик Зигфрид Кракауэрдің: «Коммерциялық кино мен көпшілік психологиясы өзара байланысты және ол спираль тек¬тес болып келеді» - деген пікірін осы орайда нақты қолдануға болады [2]. Дәл осы пікірге байланысты кино өндіруші жекелеген продюсерлік орталықтар мен студиялар қоғамның тамырын басуға, ауылдың түсінігі мен қала өмірін қарсы қойып қызықты сюжеттер табуға тырысты. Бұл қолға алған мақсаттардың көпшілігі сәтті шыққанын да айта кетуіміз керек. Комедия жанры – белгілі бір аймақтың, кезеңнің ғана тақырыбын қозғайды. Сондықтан, бір сәттік комедияларды көрермендер, яғни, дәл өздерінің таным-түсінігін байқаған халық рейтінгісі мен кассалық жиналымын көбейтуге септігін тигізгенін де жасыра алмаймыз. Кракауэрдің спиралі нақты жұмыс көрсеткенін байқадық. «Қазіргі өркениетті кино нарығы элемент емес, бірақ ғылыми болжаудың, мақсаттылық пен прагматизмнің жолға қойылған жүйесіне негізделген өндіруші мен тұтынушы арасындағы қатаң нормаланған қатынастарды ұсынады» [3].

Танымал отандық продюсер Баян Есентаеваның (бүгінгі таңда Алагөзова) «Абайлаңыз, сиыр» (реж. Асқар Ұзабаев, 2014) атты комедиялық туындысы коммерциялық фильмдердегі ауыл тақырыбын алғаш қозғады. Бірге білім алған студенттердің арада жиырма жыл өткен соң кездесіп, әрі бір ауылдың әкімдік қызметіне таласуы арқылы өрбитін фильмнің желісі көпшіліктің назарын аударды. Фильмдегі ауыл бейнесі сол көпшілікке таныс тоқсаныншы жылдардағы «жаңа толқын» режиссерлерінің қалыптастырған жұпыны бейнесімен қарсы алады. Әрине, комедиялық туынды болғандықтан ауылдың бейнесі аздап болса өзгерген, бірақ жасайтын дүние әлі де көп. Тағы бір айта кететін дүние ауыл адамдарының кеңестік кезеңде қалып қойған мінездері, сонымен қатар қазақы дүниетаным, байсалдылық, аңқаулық секілді қосалқы болмыс бөліктері де фильмнің сюжетіне арқау болған. Ауылдың даңғой азаматтары, көзсіз батырлары, ешқандай мақсаты жоқ жастардың бейнелері де сәтті пайдаланылған. Расымен, Баян Есентаеваның осы фильмінен кейін қазақ коммерциялық фильмдері ауыл мен қала қайшылығын, тұрмыстың өзгеруі мен көптеген факторларды фильмдердің негізгі тізбегі ретінде пайдалану үрдісін жалғастырып әкетті.

Мысалға, Ресейде кинематография саласы айтарлықтай жолға қойылған және коммерциялық туындылар үшін фильмге кеткен қаражатты қайтарып алу мүмкіндігі бізден гөрі жоғары (халық санына байланысты). «Біз кинематографиялық мәдени, құндылықты қалыптастыру үшін қазіргі орыс қоғамына сәйкес келетін көркемдік, эстетикалық көзқарастар, шығармашылық, білім беру, өндірістік дамуды дамытудың міндетті шарты ХХІ ғасырдағы отандық киноиндустрияның техникалық, ғылыми және ақпараттық базасы болып табылады» - делінген, Лухтан Асияның мақаласында [4].

Коммерциялық фильмдердің ерекшелігі ауыл тақырыбын қозғаған сәтте, ауылдың кейіпкерлерін төмендетіп, қала адамының мәртебесін көтереді. Яғни, бұл жерде кейіпкер тұрғысынан талдауымызға болады. Күйі кетіп, тіршілігі тоқтаған ауыл адамдарының өмірін гүлдендіріп, барлығына айтарлықтай үміт сыйлайтын да қаладан келген кейіпкер. Ол кейіпкер келін, әкім немесе әкімге үміткер болсын, әйтеуір ауыл халқының сенімінен шығып, көңілдерін көтереді. Екінші фактор, ауыл адамы қала өміріне енген оқиғалы фильмдер де әлгі адамды қаланың сауатты жандары күлкіге айналдырады немесе үйреніп кетуіне көмектеседі. Яғни, біздің қоғам ауыл адамдарының деңгейін кеңестік кезеңнен бері әлі күнге дейін төмендетіп келеді. Ақиқатында расымен сондай екенін жасыра алмаймыз.

Сондықтан, Асқар Ұзабаевтың «Гламур для дур» (2016) фильміндегі ауылдан келген қызды алайық. Бұл фильмде логикалық тұрғыдан шындыққа жанаспайтын драматургиялық тізбекті кейіпкердің болмысынан байқаймыз. Қыз ауылдан өзінің әпкесін сағынып келді. Жарқыраған, жылтыраған қала өміріне келіп арман-мақсаттарын арқалап жүрген ауылдың қызы қаладағы өзінің іскер әпкесінен ұрыс естиді. Кейіпкерлердің тілі орысша. Бұл жерде шынайылық жоқ, тіпті кейіпкердің ауылдан шыққаны рас болған күннің өзінде, соншалықты қала адамына тән мінез бен тілді қалыптастырып үлгермейді. Әсел Акбарованың образынан мүлде ауыл адамының иісі шықпайды. Ол туғанынан қалада өсіп-өнген адам екенін кез келген көрермен айтады. Бұл режиссердің немесе сценарий, тіпті продюсердің шешімі де болуы мүмкін. Бірақ, фильм ауыл мен қала қайшылығын өте өрескел түрде пайдаланғаны үшін, тіпті қоғамдық шындықтан көркемдік шындықты қалыптастыру барысында айтарлықтай қателікке ұрынған деп айтуымызға болады.

Қанағат Мұстафиннің «Он алты қыз» (2016) фильміндегі кейіпкерлер мен ауыл өмірі қанық, табиғи қалпында берілуге тырысқан. Ауылдағы адамдар мен олардың тұрмыс-тіршілігі қалыпты түрде дамып отыр. Дегенмен, кейіпкер болашақ жарын іздеу үшін қалаға аттанған сәттен бастап, фильмдегі атмосфера бәріміздің қалыптасқан стереотип бойынша ары қарай дамуын жалғастырады. Кейіпкер әр түрлі келеңсіз оқиғаларға тап болады. Яғни, барлық көрерменнің санасына мықтап енген ауылдың кемшін тұстарын кейіпкердің әрекеті мен өзгелерге деген қатынасы арқылы әшкерелейді. Бұл фильм «Қазақфильм» киностудиясының тапсырысымен түсірілгеннің өзінде дәл осы ауыл мен қала қайшылығының көріністері көрсетіліп отыр. Яғни, тапсырыс берушілер де бүгінгі таңдағы ауыл мен қала байланысын және екеуінің айырмашылықтарын тереңнен зерттемей, тек қана көңіл көтеру мақсатында фильмнің мазмұнына пайдаланып отыр.

Нұрлан Қоянбаевтың «Қазақша бизнес» фильмінде ауыл бейнесіне инновациялық технологияларды кеңінен пайдаланған. Мысалға, келіннің самаурынмен шайды жастар арасында танымал ролик тектес дүниемен әкелуі, қойды дрон арқылы бағу секілді дүниелерді сәтті пайдаланған. Бірақ, қалаға келген бас кейіпкердің туысқандарының өресі төмен деңгейде қалып отыр. Бұл жерде қала мен ауыл кейіпкерлерін салыстырмалы түрде қарайтын стереотиптің тереңдеп кеткені байқалады. Бүгінгі таңда өнер мен мәдениет саласында жүрген жандардың көпшілігі ауылдан келген екені де даусыз. Сондықтан, фильм жасайтын студиялар мен продюсерлік орталықтарға ауыл адамдарының мәртебесін түсіре бермей, көтеру мақсатын да пайдалану өте қажет. Ауыл деңгейінде де адамдардың деңгейін салыстырмалы түрде қарайтыны бар. Ал, коммерциялық фильмдер осынау қалыптасқан үрдістің танымалдылығын арттырды.

Нұртас Адамбайдың «Келинка Сабина» фильмдерінің негізгі тақырыбы ауылға келін боп келген кейіпкермен өрбиді. Қаладан келген келіннің ауыл тұрмысына үйренісе алмауы және де алғаш рет осы фильмде тілдік ауытқушылық, қазақ және орыс тілдерінің айырмашылығы көрсетіледі. Ауыл бейнесі фильмде әр түрлі сұлу пейзаждар арқылы берілгенімен, ауыл халқының кемшін қалғандары, сана-сезімдерінің төмендігін көрсету Нұртас Адамбай фильмдерінің негізгі фишкасы десек қателеспейміз. Мысалға, «Ауылдан қашу», «Құдалар», «Әкім» секілді фильмдеріндегі кейіпкерлердің қаладағы тұрмыс жағдайы өте жоғары және ауылдың орта тұрмысты қанағат еткен жандардың тандемі арқылы жасалған. Екі ортаның қақтығысы тек қана сюжеттік, драматургиялық және кейіпкер өмірлерінде ғана емес, визуалды қатардан да анық байқалады. Яғни, қаланың адамдары тек қана жоғары деңгейде өмір сүрсе, ауыл адамдары ондайды көрмеген жандар ретінде суреттеледі. Және де осынау айырмашылық комедиялық фильмдердің нәрін келтіріп, көрермен тарапынан ыстық ықыластарға бөленуде. Біздің қоғам әлі де ауыл психологиясынан арыла алмағанымен, қала адамдарына тән тұрмысты сезініп, өздерін жоғары санайды. Ал, коммерциялық фильмдер арқылы бейсаналы түрде ауылдық түсініктерімен өздесіп, біртұтас атмосфера қалыптастырады.

Әсіресе, «Әкім» фильміндегі ауыл тіршілігін суреттеу арқылы қалалық адамның ауылда қалу секілді таңдаулары, махаббаттың орын алуы, ал, сол мекендегі жабайы түсінікте (фильмде солай көрсетіледі) жүрген жандардың өздерінің кемшілігін түсінуі секілді оқиғалардың орын алуы көрерменнің ішкі әлеміндегі нүктені дөп баса білді. Алматы қаласындағы қалталы азаматтар ғана жүретін локациялардан басталған фильм, ауылдағы қора-қопсыға ұласуы және оны көркейтуге ұмтылған кейіпкердің әрекеттері қоғамдағы ең елеулі мәселелерді көтеруге түрткі болғанымен, ауылдың әлі күнге дейін кейін қалып қою секілді үрдістерді тек қана жемқорлыққа тіреуі коммерциялық фильмдердің әдіс-тәсілдері. Бәрі түсінікті жағдайлар, жұрттың көкейіндегі ойларды экранға әкелу жан-жақты талдау, әлеуметтану тұрғысынан баға бермеуі бүгінгі таңдағы коммерциялық фильмдерге қажетті дүниелер болуы тиіс.

Коммерциялық кинолардың басым көпшілігі ауыл тақырыбын көтермесе де ауылдық менталитеттерді, түсініктерді өз фильмдерінің арқауы етіп те жүр. Бұл жерде ауыл мәдениеті мен қоғамының жылдар бойы қалыптасқан нағыз ішкі жүйесін емес, қазақ қоғамында әр түрлі уақыттар мен жағдайларға байланысты, дәстүрлі және діни қалыптасқан әрекеттерді де тақырып ретінде алып, кинотеатрларда көпшілікке ұсынды. Мұндай фильмдер тек қана қызығушылық тудырып қоймай, қалың көрермен арасында әр түрлі пікірлердің тууына себепкер болды. Мысалға, «Келін де адам», «Аға немесе неке», «Сыныптастар», «Гуд бай, мой бай», «Той, любой ценой» секілді фильмдерді атай аламыз.

Әрине, қазақы түсінікте келіннің орны мен маңызы зор. Келінді қазақ отбасы ерекше сыйлаған, отбасының әрі қарай дамуы мен ұрпақ жалғасуы тікелей келінге байланысты. Дегенмен, бүгінгі қоғамда келіндер де өздерінің ғасырлар бойы қалыптасқан функцияларын адал атқарып жүр деп айта алмаймыз. Сонымен қатар, қоғамда феминистер мен гендерлік теңдікті сақтауға ұмтылған көптеген ұйымдар, топтар және жекелеген адамдар насихаттарын жалғастырып келеді. Келінге деген артылған жүктің де біршамасы қоғамдық қатынастарға байланысты алынып тасталғаны да белсенді талқылануда. Әсел Садуақасованың «Келін де адам» фильмі дәл осы тақырыпты қозғайды. Фильмдегі басты мәселе келін мен ене арасындағы ара-қатынас. Фильм арқылы жаңа отбасына келіп түскен келіндердің ата-енесімен бірге тұруы қалалық өмірде қалай болып жатыр, осы мәселені комедиялық ситуациялар шеңберінде бақылаймыз. Ауыл мен қала өмірінде ата-енемен бірге тұру екі түрлі екені даусыз. Ауыл көрсетілетін болса, келіндер үнсіз ата-енесіне қызмет етеді, ал қала келіндері қарсы шығып, өздерінің де адам екендерін түсіндіруге тырысқандары бүгінгі күн тәртібіндегі өзгерістердің күрделі бөлігі.

Қазақ қоғамында бүгінгі таңда аса қатты білінбесе де, өз уақытында өте танымал болған ағаның қарындасына деген қызғанышы да «Аға немесе неке» фильмінде көрсетіледі. Бұл тақырыптың да негізі ауыл қоғамынан туындағанын жасыра алмаймыз. Құралай Анарбекованың фильмінде ағаларының сынауы мен қоқаң-лоқысына шыдаған жігіт, бәрібір ғашығына қол жеткізуі баяндалады. Фильмнің екінші бөлімінде бас кейіпкердің бауырлары отбасылы болса да күйеу балаларының өміріне араласуын доғармайды. Нағыз қазақ қоғамындағы өзекті мәселенің бірі комедиялық фильмнің негізгі мәніне айналып отыр.

Қорытынды. Осы тұрғыдан алып қарағанда коммерциялық фильмдерді біздің қоғам талдап-талқыламастан көріп, көргеннен кейін де өзінің нақты фильм туралы ойын ашық айта алмауда. Яғни, адамдар ауылдық және қалалық комплекстерін бейсаналы түрде мойындап келеді. Сондықтан қазақ коммерциялық фильмдерін өндіруші тұлғалар өз көрермендеріне тек қана нақты талданған қоғамдық травмалар мен комплекстерді сәтті пайдаланып қана емес, оның шешілу жолдарын да фильмдері арқылы көрсетсе, эстетикалық тұрғыдан көрермендердің өсуіне жағдай жасайтын еді. Қорыта айтқанда, қазақ коммерциялық туындыларының баршасы қала тақырыбын қозғайтын болса, орта тап өкілдеріне тән түсінік бойынша сюжеттер құрап, қала өмірінің де айтарлықтай өркендемей, белгілі бір жүйе бойынша дамып келе жатқанын, үлкен қаланың өзінде бірнеше қоғамдық сатылар мен өмір сүру деңгейлері бар екенін көрсеткендерін қалаймыз. Ауылдың төмен деңгейін күлкіге айналдыру әдетін киногерлер Серік Апрымовтың фильмдерінен көру арқылы өзгеше формалар арқылы дамытқанын қалаймыз. Әрине, Серік Апрымов пен коммерциялық фильмдерді салыстыруға келмейді. Бұл жерде тек қана касса мен коммерцияны мақсат етпей, драматургиялық және эстетикалық тұрғыдан ақиқат пен көркем шындықтардың тұтас органикаға айналғанын қалаймыз. Ал, жанр және форма тұрғысынан толықтай еркіндік бар екенін барша қазақ киногерлері біледі деген ойдамыз.

Әдебиеттер тізімі:

1. Бектас Г., Нұрмұхан А. Кинода да кино бар, кереметі бір бөлек... [Мәтін]  // Айқын. – 2016. – 17 ақпан (№ 24). – Б. 5.
2. Рахманқызы Н. Коммерциялық кино: ақша һәм арзан күлкі // URL: https://egemen.kz/article/161364-kommertsiyalyq-kino-aqsha-qam-arzan-kulki © egemen.kz
3.  Янсон Т.Ф. Особенности современного кинопроката и предпосылки прогнозиорвания коммерческого успеха фильма // URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-sovremennogo-kinoprokata-i-predposylki-prognozirovaniya-kommercheskogo-uspeha-filma
4. Лухтан А.С. Актуализация проблем государства, кинематографии и бизнеса // URL: https://cyberleninka.ru/article/n/aktualizatsiya-problem-gosudarstva-kinematografii-i-biznesa