INTERNATIONAL LEGAL REGULATION OF THE SECURITY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

INTERNATIONAL LEGAL REGULATION OF THE SECURITY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Nurgul Akkozhina

Master of Law, L.N.Gumilyev Eurasian national university,

 Kazakhstan, Nur-Sultan

ҚАЗАҚТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ШАРАЛАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ

Нұргүл Аққожина

Құқық магистрі, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,

Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ.

ABSTRACT

This article is devoted to measures of the Republic of Kazakhstan for ensuring regional security. The author opened an essence of concept of regional security, and also carried out the analysis of the work done in this sphere.

АННОТАЦИЯ

Бұл мақала Қазақстан Республикасының аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шараларының құқықтық реттелуі мен осы салада атқарылған жұмысын толық ашып көрсетті.

Keywords: international cooperation, Central Asia, regional security, nuclear disarmament

Түйін сөздер: Орталық Азия, аймақтық қауісіздік, мемлекеттің қауіпсізігін реттеудегі шаралар және заңнамалар.

ХХ ғасырдың соңғы он жылы мен ХХІ ғасырдың басы әлемдік қоғамдастықтың дамуының барлық саласын қамтыған ғаламдық өзгерістердің уақыты болды. Олар адамзатқа тек қана жетістіктер әкеліп қоймай, алуан түрлі қиындықтар мен қауіптерді көлденең тартты. Аталмыш мәселелер Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Соңғы жылдар республикаға егемендікке қол жеткізу қуанышын сыйлап, күн тәртібіне ең бір маңызды мәселе – жас мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен стратегиялық мүдделерін іске асырудың қажеттілігін қойды. Қауіпсіздік жайлы зерттеулердің маңызды бағыттардың бірі – қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Ол - мемлекет мүдделерінің қорғаныстағы күйі. Аймақтық қауіпсіздік мәселелері ұлттық мәселелер шеңберін кеңейтетін түсінік. Себебі, белгілі бір аймақ шеңбері болып табылатын жеке бір мемлекеттің қауіпсіздігін аймақтық қауіпсіздіктен тыс қарастыруы мүмкін емес. Аймақтық қауіпсіздік, тұрақтылық беталыстары сол аймақта орналасқан мемлекеттің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына әсерін тигізетіні сөссіз. Аймақтық қауіпсіздіктің негізі – аймақтағы геосаяси балансты қамтамасыз ету болып табылады. [1, 59-62 б.].

Аймақтық қауіпсіздік жүйесінің құрылуы мен атқаратын қызметі Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысының VIII-тарауында анықталған («Аймақтық келісімдер»). Ұжымдық қауіпсіздіктің аймақтық жүйелері БҰҰ-ның мақсаттары мен қағидаларына қайшы келмеуі тиіс. Осыған байланысты, аймақтық ұйымдар егемендік теңдікті құрметтеу, ішкі істерге араласпау, дауларды бейбіт жолмен шешу, күш қолданбау, халықаралық міндеттемелерді адал орындау қағидаларына сүйене отырып өз қызметтерін жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының сыртқы саясатын, соның ішінде қауіпсіздік саласын бірнеше кезеңдер мен деңгейлерге бөлгенде, бірінші деңгей, Қазақстанның халықаралық қауіпсіздікке қосқан үлесі болса, екінші деңгей — аймақтық қауіпсіздік болып табылады. Қазақстан Республикасының аймақтық қауіпсіздік жүйесін келесі бағыттарға бөлу арқылы қарастыруға болады:

• ТМД шеңберінде атқарған істері;
• Еуропалық бағыт;
• Азиялық бағыт бойынша.

Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстанның ауқымды жұмыс атқарғаны байқалады. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізген сәттен бастап, егемендігін сақтап қалуға бар күшін салды. Яғни, мемлекетіміз қауіпсіздік белдеуін жасап, халықаралық құқық негізінде татулық пен достастық орнатты. Ел президентінің Қазақстан халқына «Қазақстан 2030» жолдауында айтылғандай: «Қауіпсіздіктің басымдылығы анық: егер еліміз қауіпсіздігін сақтамаса, онда тұрақты даму жоспарлары туралы сөз қозғауымыздың өзі қисынсыз. Бабаларымыздың өз мемлекетінің іргетасын қалауы мен дамытуын шолып қарағанда, олардың өз мемлекеттілігін сақтап қалу үшін тарихи ауыр және қатал күрес жүргізгенін айқын көрсетеді. Осы стратегиялық міндеттің шешімін үнемі іздестіру қажеттігі бізден қалыптасып отырған жағдайды геостратегиялық күштермен және олардың өзгеру серпінімен теңдестіре, байсалды әрі барабар бағалауды талап етеді». [2, 35б.]

Күн тәртібіне қойылып отырған жалпы тақырыптық маңызды мәселелердің бірі бүгінгі тарихи дамуда оның басты факторларының бірі ұлттық, аймақтық және әлемдік деңгейдегі ынтымақтастық болып табылады. Қазақстан үшін тұрақтылық басымдылық берілетін аса маңызды бағыт болды және болашақта да солай болып қала бермек. Сондықтан халықаралық аренадағы қауіпсіздік мақсатында жасалған әрбір қадам, Қазақстанда тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдайлар туғызуға бағытталған.

Мемлекеттер қауіпсіздігі проблемасын халықаралық құқық жүйесі тұрғысынан қарастырғанда, мемлекет оның негізгі құрылымы болғандықтан, қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бірыңғай тетігі бар деп айтуға болады. Мемлекеттер қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықаралық ынтымақтастықты дамыту және бейбітшілікті нығайтуға жәрдемдесу сияқты халықаралық қауымдастықтың барлық қатысушыларының негізгі мақсат міндеттері ретінде қарастырылады. Мемлекеттердің сыртқы саясаттағы бағыт бағдарлары халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында әрекет ететін қазіргі заманғы халықаралық құқық нормаларын пайдалануды көздейді.

Халықаралық іс-тәжірибеде халықаралық-құқықтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемаларының жеке аспектілері бойынша мемлекеттердің біршама тәжірибелері бар. Сол арқылы мемлекеттер қауіпсіздігінің құқықтық кепілдемелерінің қалыптасу және даму мәселелерін біршама саралауға мүмкіндік туады.

Кез-келген мемлекет халықаралық құқықтың субьектісі ретінде «қауіпсіздік» ұғымына сүйене отырып, біріншіден, жағымсыз ықпал етулерден сақтану, қауіпсіз болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттің осындай ықпал етулерді дербес немесе халықаралық-құқықтық шаралар көмегімен жеңу қабілетін көздейді. Мемлекеттің халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тетігі оның халықаралық құқықтың басқа субьектілерімен қатынастарында өзара қорғану және өмір сүруге кепіл беретін шарт жағдайлар жиынтығын көрсетеді. Яғни, осы уақытқа дейінгі, қауіпсіздік зерттеуінің алуан түрлілігі, бұл ұғымның сипаттамасы мен қазіргі күйіне пара пар болып келеді. Б.Бьюзеннің қауіпсіздік теориясында «қауіпсіздік кешені» деген түсінік бар. Бьюзен қауіпсіздік кешенінде факторларды төрт негізгі топқа бөліп қарастырады:

1. Мемлекеттердің территориясының жақын орналасуы;
2. Мемлекеттердің белгілі бір қауіпсіздік саласында қатынастың болуы;
3. Мемлекеттің ұлттық бәсекелестігі мен қызығушылықтарының бір-біріне байланысты болуы;
4. Достық қарым-қатынаста болып, күштеу немесе қауіп қатер кезінде көмектесу. [4, 73]

Яғни, бұл теория қазіргі уақыттағы, ұлттық қауіпсіздікті кем дегенде аймақтық қауіпсіздік арқылы қамтамасыз ету қажет деген түсінікпен сәйкес болып келетіні анық.

Қазіргі таңда, жаһандану процесіне байланысты аймақтық және бүкіл әлемдік қауіпсіздік бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болады. Қауіпсіздік халықаралық, аймақтық, және ұлттық деңгейде қарастырылып, кез-келген деңгейде әр түрлі факторлар кешенімен қамтамасыз етіледі. Яғни, қауіпсіздік жайлы зерттеулердің маңызды жақтарының бірі аймақтық қауіпсіздік болып табылады. Аймақтық қауіпсіздік мәселелері ұлттық мәселелер шеңберін кеңейтетеді. Себебі, белгілі бір аймақта орналасқан жеке бір мемлекеттің қауіпсіздігін аймақтық қауіпсіздіктен тыс қарастыру мүмкін емес. Аймақтағы қауіпсіздік, тұрақтылық беталыстары сол аймақта орналасқан мемлекеттің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына әсерін тигізеді. Аймақтық қауіпсіздік негізі — аймақтағы геосаяси балансты қамтамасыз ету болып табылады. Қауіпсіздік пен демократия сынды ұғымдар арасында тығыз байланыс бар. Бұл байланыс ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі. Ол саяси қауіпсіздік арқылы көрініс табады. Мемлекеттердің сыртқы немесе ішкі қатерлеріне төтеп беру мүмкіндіктері тікелей демократиялық даму деңгейіне байланысты. [5, 59-62 б.]

Халықаралық қауіпсіздік жүйесінен басқа БҰҰ Жарғысында бейбітшілікті сақтау мақсатында аймақтық қауіпсіздік жүйесін құруға мүмкіндік береді. Яғни, аймақтық қауіпсіздік жүйесі әлемдік қауіпсіздік жүйесінің бір құрамдас бөлігі болып табылады. Осыған сәйкес, аймақтық қауіпсіздік — халықаралық қауіпсіздіктің құраушы бір бөлігі. [6, 373 б.]

Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселесінің өзіндік және күрделі сипаттамасы бар. Яғни, бұл мәселелер аймақтағы мемлекеттердің тәуелсіздікке ие болуымен байланыстырылады, яғни бұған экономикалық құлдырау, қоғамдағы тұрақсыздық және саяси әлсіздік жатады. Осыған қарамастан, мемлекеттер бірыңғай аймақтық қауіпсіздік жүйесін құруға ұмтылды. Қазіргі уақытта Орталық Азия мемлекеттері геосаяси процесстерге әрекет ете алады. Бұған мысал ретінде, ШЫҰ шеңберіндегі әскери-саяси күштерді келтіруге болады. Яғни, бұл Ұйым, Орталық Азияда аймақтық қауіпсіздік жүйесін құруды бастап, аймақтағы әскери-саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа кепілдеме бере алады. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ынтымақтастық — Қазақстан Республикасы үшін сыртқы саясатындағы басты бағыттардың бірі. Қазіргі таңда АӨСШК, ШЫҰ және ҰҚШҰ-ы сияқты кез келген халықаралық құрылымдарда Қазақстан Республикасының қауіпсіздік пен тұрақтылықты қолдаудағы іс-әрекеттері жоғары бағаланады. [7]

Қазақстан Республикасы Конституциясының 8-бабында айтылғандай, Қазақстан Республикасы халықаралық құқық принциптері мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік негізінде қарым қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді және қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тартады. [8, 6 б.] Яғни, Қазақстан Республикасы халықаралық құқық қағидаларын толық қолдайды. Осыған орай, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 66 сессиясындағы халықаралық сұрақтар бойынша ұстанымында айтылған, Қазақстан ядролық қарусыздану және таратпау идеясын қатал ұстанады. Халықаралық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі аса маңызды әрекеттерінің бірі 2009 жылы наурыз айында күшіне енген Орталық Азиядағы ядролық қару-жарақтан тыс аймағын құру туралы шарты болды. Яғни, Қазақстан Республикасы ядролық қауіпсіздікті нығайту жөніндегі аймақтық жоспар әрекетін әзірлеуді ұсынды. Бұл Орталық Азия аймағы шеңберінде ядролық терроризммен күресу және ядролық материалдарды таратпауды алдын алады.

1992 жылғы 20 қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясында Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Назарбаевтың Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңесті өткізу туралы ұсынысын Азия құрлығындағы халықаралық қатынастарда болып жатқан сапалы өзгерістердің заңды көрінісі ретінде қарауға болады. Азиядағы қауіпсіздік құрылымын құру үшін жауапкершілік ауыртпалығын халықаралық құқықтың субьектісі ретінде таяуда ғана тәуелсіз мемлекет өзіне алды. Қазақстан Республикасы халықаралық қауіпсіздік және қарусыздану мәселелері өзінің барлық тәжірибелік істерінде екі қағиданы негізге алды. Бірінші, қазіргі бар геосаяси және геоэкономикалық тенденцияларды барабар қабылдауы қажет, халықаралық қауіпсіздіктің жаңа құрылымдарының және тетіктерінің құрылысымен бірте-бірте айналысуы керек. Екіншісі, аймақтық қауіпсіздік жүйесін құра отырып, ғаламдық қауіпсіздікті нығайтудың тиімді жолдарын іздестіруі сияқты міндетті де ұмытпаған жөн. Стратегиялық тұрақтылық тетігінің өзіне тән ерекшелігі оның көп тарапты сипаты, яғни тиісті елдердің келісілген іс-қимылы болып табылады. Өзара іс-қимыл жасамай, өзара түсіністік таппай және ымыраға келуге дайын болмай қауіпсіздік саласында елеулі табысқа қол жеткізу туралы айту мүмкін емес. [9, 365 б.]

Сонымен қатар, терроризм, экстремизм және тағы басқа сыртқы қауіптер аймақтағы мемлекеттерді Шанхай ынтымақтастық ұйымы құрамына бірігуге итермеледі. Қазақстанның ШЫҰ бойынша әріптес елдермен тең дәрежелі диалогқа қатысуы Қазақстанның өңірдегі қауыпсыздікті дамыту ұстанымын күшейтеді. Ұйымның қағидаттарына толық сәйкес келетін мемлекеттер арасында өзара сенім мен түсіністіктің арта түсуіне көмектеседі. [10, 143-146 б.]

Қорыта келгенде, жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі уақытта қауіпсіздікті толықтай қамтамасыз ету үшін осы саладағы ынтымақтастық қажетті элементтердің бірі болып табылады. Аймақтық қауіпсіздік еліміздің маңызды бағыттарының бірі болғандықтан, осы салада аса маңызды іс-шаралардың атқарылып жатқаны белгілі. Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың субьектісі болған күнінен бастап, өзін тек бейбітсүйгіш мемлекет ретінде ғана танытты. Яғни, еліміздің жасалған әрбір қадамы қауіпсіздікті жандандыруға, тек бейбітшілікке бағытталғаны анық. Ол ядролық қарудан бас тарту кезінде, сонымен қатар, халықаралық ұйымдардың белсенді мүшесі болып және аймақтық құрылымдарда белсенді қызмет атқаруы мен кейбір бастамашылықтарынан көрінеді. Яғни, осы уақытқа дейін жасалған іс-шаралар, аймақтық қауіпсіздікке үлкен септігін тигізетіні сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Назарова Р. Орталық Азияның қауіпсіздік, тұрақтылық мәселелері және сыртқы факторлардың геосаяси стратегиялары. // Саясат-Policy. – 2006 жыл. – 5 мамыр;
2. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан — 2030. -Алматы, Юрист. -2007. 164б.;
3. Кулжабаева Ж.О. Международное публичное право;
4. Buzan B. People, States and Fear: The National Security Problem in International Relations. Harvester Wheatsheaf. 1996. Hemel Hempstead.;
5. Назарова Р. Орталық Азияның қауіпсіздік, тұрақтылық мәселелері және сыртқы факторлардың геосаяси стратегиялары. -Саясат-Policy. -05.05.2006.;
6. Ответ. редакторы – Колосов Ю.М., Кузнецов В.И.. Международное право. Москва. 1996.;
7. Ниятбеков В. Роль Казахстана в обеспечение региональной безопасности. //http://www.easttime.ru/analitic/1/3/983.html;
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы. -Алматы. -Юрист. -2011 г.
9. Токаев К. Дипломатия Республики Казахстан. -Астана. -Елорда. -2001. -552 стр.;
10. Сулейменова Л. История становления и развития ШОС: укрепление региональной безопасности, сотрудничества и стабильности. -Свободное общество. -2006. -№2.