PHILOSOPHICAL CONCEPTS IN PHYSICS: THE HISTORICAL RELATION BETWEEN PHILOSOPHY AND SCIENTIFIC THEORIES
ФИЗИКАДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР: ФИЛОСОФИЯ МЕН ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛАР АРАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ БАЙЛАНЫС
Нұрадин Гулхан Болатқызы
филос.ғ.к., қауымдастырылған профессор (доцент), М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,
Қазақстан, Тараз
Тілембай Ақнұр Мықтыбекқызы
магистрант, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,
Қазақстан, Тараз
Сихымбекқызы Айгүл
магистрант, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,
Қазақстан, Тараз
PHILOSOPHICAL CONCEPTS IN PHYSICS: THE HISTORICAL RELATION BETWEEN PHILOSOPHY AND SCIENTIFIC THEORIES
Gulkhan Nuradin
Ph.D., Associate Professor, Taraz Regional University named after M.Kh.Dulaty,
Kazakhstan, Taraz
Aknur Tilembay
Master's student, Taraz Regional University named after M.Kh. Dulaty,
Kazakhstan, Taraz
Aigul Sikhymbekovna
Master's student, Taraz Regional University named after M.Kh. Dulaty,
Kazakhstan, Taraz
АҢДАТПА
Мақалада физикадағы философиялық ұғымдар, физика мен философияның байланысы қарастырылады. Жалпы философия мен ғылымның арақатынасы туралы бірнеше тұжырымдамалардың мысалы талданады. Физикадағы ғылыми теориялардың ашылуы мен философияның тарихи байланысы зерттелді.
ABSTRACT
The article discusses philosophical concepts in physics, the relationship between physics and philosophy. An example of several concepts of the relationship between philosophy and science in general is analyzed. The historical connection between the discovery of scientific theories in physics and philosophy is investigated.
Түйінді сөздер: физика негіздері, философия, натурафилософия, ғылыми инновация, ғылыми төңкеріс.
Keywords: fundamentals of physics, philosophy, natural philosophy, scientific innovations, scientific revolution.
Философия Көне Грекияда Сократ, Платон, Аристотель ілімдерінде алғаш өзінің классикалық формасына енді. Демек, сол кездері адам мен қоғам дамуының деңгейіне сай адамзат өмір тәжірибесі мен білімін синтездеп, әмбебап ұғымдар жүзінде қорыта бастаған. Бастапқыда философия барлық білім салаларының бастауы болды. Алғашқы философтар тек философиямен ғана айналысып қоймай, соған сүйене отырып білімге ұмтылған, білім арқылы табиғаттыда қоғамдық өмірді де танып білуге күш жұмсаған. Философия мен ғылымның мұндай қарым-қатынасы Жаңа дәуірдегі ғылымның күрт дамып, дербес әлеуметтік институт пен арнаулы танымдық қызметтің формасы ретінде бөлініп шыққанға дейін жалғасып келген.
Ғылым қашан пайда болды деген сұраққа екі түрде жауап беруге болады. Бірінші жауап, ғылым Көне Грекия кезеңінде пайда болған Эвклид геометриясы, Птоломейдің астрономиясы, Аристотельдің логикасы мен физикасымен негізделеді. Алайда, бұл салалар жеке ғылым ретінде әлі де болса бөлінбеген еді. Екінші жауап, ғылым тек XVI – XVII ғғ. белгілі бір тарихи әлеуметтік жағдайлардан соң туындады, себебі, классикалық ғылымның негізін құрған тәжірибелік, эксперименттік жаратылыстану сол кезде пайда болды.
Философия мен ғылыми бiлiм арасындагы карым-катынас өте ертеден басталғанымен, ғылым философиясы философиялық танымның мығым бiр саласы ретiнде XIX ғ. ортасында калыптаса бастайды. Рас, XVII ғ. алғашқы ғылыми революцияның қарсаңында ғылыми білімге деген қоғам жағынан ерекше кұлшыныс туған кезде философияда да ғылыми танымға бетбұрыс жасалып, атақты философтар Ф.Бэкон, Р. Декарт, Г.В. Лейбниц, Дж. Локк және т.б. таным теориясының жалпы мәселелерiмен бiрге ғылыми танымның әдіснамалық мәселелерiн қозғап, қарама-қарсы екi тұрғыдан эмпиризм мен рационализм тұрғысынан - шешуге ұмтылған болатын. XVIII ғ. мен XIX ғ. алғашқы жартысында ғылыми танымның философиямен арақатынасы туралы мәселелердi француз ағартушылары (солардың iшiнде, әсiресе, Д.Дидро), классикалық неміс философиясынын өкiлдерi (И.Кант, Г.В.Ф. Гегель, И.Г. Фихте, В.Ф.Шеллинг, Л.Фейербах) көтеріп, оларды жалпы таным теориясы тұрғысынан қарастырып, ғылым философиясы пайда болуының алғышарттарын жасап берді [1]. Аристотельдің философиялық көзқарасы «Метафизика», «Жан туралы», «Категориялар» және «Аналитика» деген шығармаларында жете бағаланған. Философияның негізгі мәселесін шешуде Аристотель материализм мен идеолизмнің екі арасында ауытқып отырды. Ол ғылым классификациясында философияны ең жоғары орынға қояды. Аристотельдің айтуы бойынша философияның басқа ғылымдардан артықшылығы «Шындығында даналық бүтіндей үстемдік құрушы, жетекші ғылым болғандықтан, басқа ғылымдар оған қарсы сөз айтуға дәрменсіз. Сондықтан да мақсат пен игілікті зерттейтін ғылым бірінші орынға қойылады.
Аристотель философиясында болмыс туралы ілімге, табиғатқа, яғни барлық заттардың негізі болып табылатын алғашқы материяға көп көңіл бөлінген. «Метафизикада» Аристотель табиғатты жан – жақты зерттеумен шұғылданады. Табиғат – бір жағынан заттың пайда болуының, зат құрамының негізі және «әрқайсысындағы алғашқы қозғалыстың көзі болатын болса, екінші жағынан, табиғат өздігінен өмір сүретін заттардың мәні», «табиғат дегеніміз - форма және мән». Аристотельдің «аспан әлемдерін еш уақытта көрмесек те, дегенмен біз білетіндерден басқа да мәңгі субстанциялар өмір сүрген болар еді» деген пікірі сыртқы дүниенің реалдығына күмән тудырмайды. Бұл адам жалпы мен жекенің, ұғым мен түйсіктің, мән мен құбылыстың диалектикасында ұштасып отырады.
Физика ғылым ретінде табиғаттағы материалдық дүниенің қарапайым және жалпы қасиеттерін зерттейді. Осы теорияның нәтижесінде физика және оның заңдары барлық жаратылыстанудың негізінде орындалады. Физиканың философиялық мәселелеріне онтологиялық, логикогносеологиялық және әдістемелік негіздемелері жатады. Физикалық таным әдістерінің ерекшелігі шындықтың құрылымдық, жүйелік және қызметтік ерекшеліктерімен байланысты.
Физиканың онтологиялық мәселелері табиғи-материалдық жүйелердің әртүрлі типтерінің құрылымдық ұйымдастырылуының және дамуының жалпы қасиеттері мен заңдылықтарын зерттеу мен белгілеуден тұрады және бірқатар маңызды ұғымдар мен принциптерді қарастыруды талап етеді. Дүниені философиялық түсінуде материя ұғымы негізгі болып табылады, оның идеялық мазмұны жалпы қасиеттерді, заңдылықтарды, құрылымдық қатынастарды, материяның табиғи және әлеуметтік формадағы қозғалысы мен дамуын ашумен байланысты. Физикада материя ұғымы негізгі орын алады, физика материяның қасиеттерін, байланыстардың түрлерін, басқа жүйелердің қозғалыс заңдылықтарын зерттейді.
Осы қасиеттер мен заңдар техникалық, биологиялық және әлеуметтік салаларда көрініс табады, сондықтан физика, ондағы болып жатқан құбылыстарды түсіндіру үшін кең қолданылады. Осының барлығы материяны философиялық анықтау мен оның құрамы мен қасиеттері туралы физикалық ілімді біріктіреді. Материяның жалпылама белгілері: қозғалыс, кеңістік, уақыт, құрылым, жүйелі ұйымдастыру және өзін-өзі дамыту қабілеті, кемелдікпен сабақтастықтың бірлігі және өзгеру мен дамудың әмбебап диалектикалық заңдарының әрекетінде көрініс тапқан басқа да бірқатар қасиеттер. Физика - материя, қозғалыс, кеңістік және уақыт бірлігінен туындайды. Жүйелердің барлық кеңістік-уақыт қасиеттері олардың бақылау жылдамдығына және жалпы жүйелердегі құрылымдық бөлігіне, олардың салмағына және тартылыс күшіне байланысты.
Ең алғашқылардың бірі болып Аристотель табиғат түсінігін қарастырып, келесідей қорытындыға келген «өзінше жеке дара қозғалысы орын алатын зат материя болып табылады; себебі ол барлығының негізін қабылдауға қабілетті». «Физикада» табиғат шынайылық ретінде сипатталынады. Табиғат материяға да, формаға да тиесілі, өйткені форма қозғалыстың нәтижесі болып табылады. Негізіде форма – табиғаттың өзі. Физика табиғатты форма және материя ретінде тануы тиіс.
Аристотель философиясында форма заттың мәні, әрі іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель өзінің форма мен материя жөніндегі ілімінде олардың өзара байланысын ашып, идеялық көзқарасы бойынша материя формаға тәуелді деп түсіндірді. Яғни, формасыз материя тұтастыққа ие бола алмайды.
Француз философы Бэкон, ғылымның қалыптасуына кедергі келтіріп отырған себептерді анықтаумен айналысты. Бэкон бойынша танымның шынайы объектісі – ол материя және оның құрамы мен құбылысы.
Декарт айтуы бойынша «материя бар, өйткені біздің ойымыз анық және нақты. Материя созылмалы, ол кеңістікте қозғала алады және орын алмастырады. Декарт бос кеңістікті жоққа шығарады. Материя негізі созылмалы, ой негізі – ойлау, олар бір-біріне байланысты емес, яғни Әлем бір-біріне ұқсас келмейтін екі субстанциядан тұрады – ол рухани және дене.
Сонымен, физика философиямен тікелей байланысты. Физика саласында энергия мен энергияның сақталу заңы, термодинамиканың екінші заңы, толықтық принципі және т.б осындай ашылулардың әртүрлі философиялық бағытты жақтаушылар арасындағы күрес барысында ғылым дамиды.
Энтропия түсінігінің енгізілуі қазіргі физиканың концептуалды жаңаруына әкелді. Бұл ұғымды ғылыми тәжірибеге 1965 жылы неміс физигі Р.Клаузиус енгізді. Термодинамиканың екінші бастамасының алғашқы анықтамасын 1950 жылы ағылшын физигі В.Томсонмен бірге берген.
Энтропия (грекше entropia) - термодинамикалық жүйе күйінің функциясы. Термодинамиканың екінші бастамасына сүйене отырып, Клаузиус пен Томсон бос процестердегі энтропияның артуы қайтымсыз деген қорытындыға келді. Осының негізінде олар дүниенің жылулық өлімі туралы гипотеза туралы мәселені көтерді, оған сәйкес әлем тірі организм ретінде дамып, өзінің ақырына жақындайды. Бұл тұжырым термодинамика шекараларының ғаламдық кеңеюі негізінде жасалды.
«Материя «белсенді» болғанда, ол қайтымсыз процестерді тудырады, ал қайтымсыз процестер материяны ұйымдастырады». Сонымен физика уақытты қайта ашты. Ньютон механикасы уақытқа сезімтал емес және қайтымды процестерді циферблатта қолдың айналуы ретінде сипаттады. Нақты уақыт термодинамиканың екінші принципінде пайда болды, ол өздігінен ұйымдастырылатын күрделі жүйелердегі энтропияның қайтымсыз өсуін көрсетті. Заманауи ғылыми әдістемеде күрделі өздігінен дамитын жүйелерді ұйымдастыру және өзін-өзі ұйымдастыру туралы идеялар басты орын алады[3].
Негізі физика тарихын философиялық тұрғыдан білу – физикалық білімнің толыққандылығы болып табылады. Себебі, философия физика ғылымының негізі болып табылады. Алғашқы табиғат құбылыстарына қатысты ой тұжырымдар философиялық ойланудан басталады. Басқа ғылымдар болмыстың кейбір жақтарын ғана, зерттеумен шұғылданса, философия бастаманың жалпы табиғатын зерттейді. Ал табиғатты зерттеу физика ғылымының негізі болып табылады.
Әдебиеттер тізімі:
- Нысанбаев Ә.Н., Сәбит М.С. «Әлемдік философиялық мұра». Жиырма томдық. 10-том. Ғылым мен техниканың батыстық философиясы. – Алматы: Жазушы, 2006. – 560 бет.
- Тұрғынбаев Ә.Х., Кенжебаев С.Ж., Есімханов Т. Ғылым тарихы мен философиясы. – Алматы: «Білім» баспасы, 2006. 288 бет.
- Әлікенова К.Н. Ғылым тарихы мен философиясы: оқу құралы. – Талдықорған: ЖМУ. 2012.256 бет.
- Баймолданова Л.С. Б20 Физика тарихы:оқу құралы. – Алматы:ЭСПИ,2021.-212б.