Ұ.ЕСДӘУЛЕТТІҢ «ӘБІЛХАЯТ» ЕСТЕЛІК-ЭССЕ КІТАБЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ұ.ЕСДӘУЛЕТТІҢ «ӘБІЛХАЯТ» ЕСТЕЛІК-ЭССЕ КІТАБЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Таубаева Асель Гайнуллаевна
магистранты, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің
Қазақстан, Орал
Акбулатов Айдарбек Ахметұлы
философия докторы (PhD), доцент, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің
Қазақстан, Орал
ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ КНИГИ ВОСПОМИНАНИЙ-ЭССЕ У. ЕСДАУЛЕТА «АБИЛХАЯТ»
Таубаева Асель Гайнуллаевна
магистрант Западно-Казахстанского университета им. М. Утемисова,
Казахстан, г. Уральск
Акбулатов Айдарбек Ахметович
д-р филос. (PhD), доц. Западно-Казахстанского университета им. М. Утемисова,
Казахстан, г. Уральск
ARTISTIC FEATURES OF THE MEMOIR-ESSAY BOOK "ABILKHAYAT" BY U. ESDAULET
Assel Taubayeva
Master's student of M. Utemisov West Kazakhstan University,
Kazakhstan, Uralsk
Aidarbek Akbulatov
Doctor of Philosophy (PhD), Associate Professor, M. Utemisov West Kazakhstan University,
Kazakhstan, Uralsk
АҢДАТПА
Мақалада Ұлықбек Есдәулеттің «Әбілхат» естелік-эссе кітабының көркемдік ерекшеліктері талданады. Қазіргі авторлы ауызша әңгіме жанрымен байланысты жазылған ақынның естелік-эсселерінің тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері қарастырылған. Ауызша әңгімелердің ерекшеліктері мен автордың естелік-эсселеріндегі композициялық құрылымдық элементтер сарапталады. Ауызша әңгімелердің зерттелуі, автор шығармалары туралы пікірлер талданады.
АННОТАЦИЯ
В статье анализируются художественные особенности книги воспоминаний-очерков Улыкбека Есдаулета «Абилхаят». Рассмотрены тематические и художественные особенности мемуаров-очерков поэта, написанных в жанре устного рассказа автора. Анализируются особенности устных рассказов и композиционных структурных элементов в авторских мемуарах-очерках. Изучаются устные рассказы, анализируются мнения об авторских произведениях.
ABSTRACT
The article analyzes the artistic features of Ulugbek Esdaulet's book of memoirs and essays "Abilkhayat". The thematic and artistic features of the poet's memoirs-essays written in connection with the genre of the author’s oral story have been considered. The features of oral stories and compositional structural elements in the author's memoirs and essays have been analyzed as well. The study of oral stories, opinions about the author's works are analyzed.
Кілт сөздер: естелік-эссе, авторлы ауызша әңімелер, ауызша әңгіме жанры, қазақтың әңгімешілдік дәстүрі, әңгімеші, автор, прототип.
Ключевые слова: мемуары-эссе, авторские устные рассказы, жанр устного повествования, казахская повествовательная традиция, сказитель, автор, прототип.
Keywords: memoir-essay, author's oral stories, genre of oral stories, Kazakh traditions of storytelling, storyteller, author, prototype.
Тәуелсіздік қазақ руханиятының, ұлттық парадигма төңірегіндегі мәселелердің сөз өнері, көсемсөз арқылы жазылуна мол мүмкіндік берді. Әсіресе, өткен кеңестік кезеңде теперіш көрген тарихи ақтаңдақтардан бастап, ақын-жазушылардың жеке болмысы, жеке архиві, тіпті санасында жатталған естеліктердің де көркемдік дүниеге айналып, естелікке-эссе, ғұмырнамалық туындалар ретінде жарық көріп, біршама шоғыр дүниелер әдеби айналымға еніп, оқырмандарға кең тарады. Естелік-эссе жанрындағы дүниелердің ішіндегі көп жағдайлар мен оқиғалар авторлардың тікелей қатысуымен, алғашында ауызша айтылған әңгімелер күйінде сақталды. Кейбір әңгімелер толық күйінде сақталмаса да, ауызша айтылған әңгімелердің түйіндері халық арасында кеңінен тарап кеткен жағдайлар орын алып отырды. Ал, әдебиеттегі роман диалог, роман толғау жанрына жататын туындылардың, сұхбат-диалогтардың алғашқы нұсқасы да автор мен сұхабаттасушылар арасында ауызша айтылып, жалпы жобасы жасалғаны мәлім. Мысалы, Шыңғыс Айтматов пен Мұхтар Шахановтың «Ғасыр айрығындағы сырласу немесе Құз басындағы аңшының зары» [1], Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» [2,76] (Б.Момышұлымен) роман-диалогтарын айтуға болады. Аталған туындылардың жанрлық атауындағы диалог сөзі - сұхбат, яғни екі адамның бір-бірімен кезекпен әңгімелесуі, ауызша ой толғауы, бірін-бірі жетектей отырып ой түзуі. Ауызша әңгімелердің жанрлық ерекшеліктерінің бірі де композициялық құрылымында диалогтың басты рөл атқаруы. Қазақ жазба әдебиетіндегі ауызша әңгіме жанрының бастауында фольклормен қоса, осындай туындылар тұрса, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап, Қадыр Мырза Әли, Шерхан Мұртаза, Мұхтар Мағауин, Ұлықбек Есдәулет, т.б. ақын-жазушылардың естелік-эссе, ғұмырнамалық романдарымен толықты. Аталған кітаптар таза ауызша әңгіме жанрына жатпаса да, сол жанрдың жанрлық элементтерін сақтаған синкретикалық сипаты басым туындылар қатарын толықтырады.
Ақын Ұлықбек Есдәулеттің «Әбілхаят» кітабына енген әңгімлері әуел басында ақын-жазушылар арасында ауызша айтылып, көбі ақынның сол кісілердің қасында болып, қатысып, куә болуымен өткен дүниелер. Қаламгер оны кейін өзінің ой елегінен өткізіп, көркемдеп, естелік-эссе түрінде кітабына енгізген. Ақынның кітабындағы естелік-эсселері, жолжазбалары, портреттерінде ақынның авторлық қатынасы анық көрініс тауып отырады. Автор біреуден естіген дүниелерді емес, өзі тікелей қатыстылығы бар оқиғаларды жазады. Сол арқылы өткен уақытқа баға беріп, өзіндік ой-тұжырымдарын ұсынып отырады.
Аталған кітапта Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов, Тоқаш Бердияров, Мұқағали Мақатаев, Асқар Сүлейменов, Рамазан Тоқтаров, Кеңшілік Мырзабеков, Жарасқан Әдірашев, Дәутәлі Стамбеков сынды тағы да басқа ақын-жазушылармен арасындағы достық, жора-жолдастық, қызмет барысындағы қатынастары, уақыт тұрғысынан өткен күн мен бүгінгі күннің естелігінен көп нәрсе аңғаруға болады.
Қазіргі авторлы ауызша әңгіме жанрыда ақын-жазушылар арасындағы көп жағдайлар алғашқы кезеңде ауызша айтылып, ауызша айтылған тарих, оқиға ретінде қаламгердің санасында қайта жаңғырып, естелік күйінда жарық көріп отыр. Ауызша әңгімеде автордың субъективтік танымы ерекше басым болады. Себебі, ол сол өткен оқиғаны баяндаушы ғана емес, сол өткен оқиғаның қатысушы есебінде де үлкен мәнге ие болады. Ақиқат шындықты жазып жеткізуде ол өткен оқиғаның кейбір тұстарын авторлық субъективтік таным ретінде ашып көрсетсе, кейбір тұстарын бүркемлеп көрсетуі, эмоцияға да ерік беруі мүмкін.
Ауызша әңгіме жанрының теориясы туралы зерттеуші ғалым П.Т. Әуеспаева: «Ауызша әңгімеде әңгімеші, ең алдымен, өз жадына сүйенеді, басқа әңгімешіден естіген әңгімелерін саналы, бейсаналы түрде ойда іріктеу арқылы болған оқиға жайында ауызша әңгімелейді. Бұрынғы естіген әңгімесін сол күйінде сақтай ма, әлде кеңейтіп түрлендіре ме, қандай маңызды тұсын бөліп көрсету керектігі әңгімешіге тікелей байланысты. Мәселен, өмірбаяндық әңгімелерде баяндаудың кіріспесі үш түрлі болуы мүмкін. Басында ауызша әңгіме оқиғаға қатысушы, я оқиғаны көзімен көрген адамның атынан баяндалады. Мұндай әңгімелер әңгімешінің өз басынан кешірген әсерлеріне құрылғандықтан, өте шынайы әрі көркем, әсерлі болып келеді. Оларда баяндау бірінші жақтан баяндалады. Сондай-ақ ауызша әңгімелер орындаушының репертуарына басқа адамдардың айтуы арқылы да енеді. Мұндай жағдайда жеке дара субъектілік сипаттар көмескіленіп, автобиографиялық сипаты жоғалады және әңгіме басқа әңгімешінің атына телініп, айтып отырған адам жеткізуші ролінде танылады. Мұндай жағдайда мәтін әңгімешіге жақын адамның атынан, үшінші жақтан беріледі. Ал баяндаудың үшінші типінде баяндау нақты адам туралы немесе оқиға туралы автордың тұлғасын танытпай-ақ баяндалады. Кез келген ауызша әңгімені айтушы тек әңгіме айтып қана қоймайды, онда айтылып отырған мәселеге деген өзінің қарым-қатынасын білдіреді және бейнелетін оқиғаға өзіндік ой-сезімін де қатар өре отырып, өз тұсындағы көптің көңіл-күйін де сипаттайды. Ал әңгімешінің өзінің өмірі туралы айтылатын өмірбаяндық ауызша әңгімелерде орындаушы өзінің биографиясын баяндап қана қоймайды. Өмір жолынан тыңдаушылардың назарын аударатын ерекше сәттерін таңдап алып, бірінші жақтан баяндап, жеке басына, айналасына қатысты оқиғаларды еске түсіру арқылы да көптің тілегін, арман-аңсарын жеткізуші болып табылады» [3,48-49], - дейді. Міне, осы тұрғыдан келсек, Ұлықбек Есдәулет өзінің замандастары мен аға буын өкілдерінің арасында өмірлік жағдайларды әңгімелей отырып, сол заман туралы біршама дүниелердің шынайы бояуын жеткізеді.
Қазақ ақын-жазушыларының арасында естелік-эссе жазу дәстүрі кеңестік кезеңде аса дами қоймады. Бұл біріншіден, кеңестік идеологияға қайшы авторлық көзқарастардың, жеке деректердің көпке жария болуға болмайтын уақыты мен талабы деуге болады. Себебі, 37-ның зобалаңы мен жеке басқа табынудың қырғынын көрген қаламгерлер жалпы жеке басына қатысты мәліметтерді, естеліктерді жазуға аса құштар болмады. Ғұмырнамалық шығармаларда деректіліктен гөрі, көркемдік басым болып, авторлар көп нәрсеге сақтықпен қарады. Ауызша әңгіме тәуелсіздіктен кейінгі жылдары естелік-эссе жанры негізінде хатқа түсіп басылып шыға бастады.
Ұлықбек Есдәулет кітабындағы көп сөз болған ақындардың бірі - Мұқағали Мақатаев. Автор ақынмен арада болған өткен күндерге, естеліктерге қайта орала отырып, сол оқианың арасында жүрген өзі мен ақынның образын жасауда бір қалыпты субъективтік көзқарасты, сабырлы қалыпты ұстайды. Ақынның шығармашылық ғұмырнамасынан бөлек, оның кейбір ыңғайсыз өмірлік жағдаяттары да ашық суреттелген. Бірақ автор кітабында жақсы-жаман деген қағидаттан бөлек өмірлік ақиқат шындыққа тәуелділікті жазады. «Мен көрген Мұқағали» атты бөлімде қаламгер өзінің Мұқағали ақынмен қалай танысқанынан бастап, сыйластыққа ұласқан кезеңдеріндегі оқиғаларды баян етеді. «Жынды» әңгімесінде нақты уақыт көрсетілген. 1973 жыл. Оқиға өткен кеңістік - Алматы қаласы, Жазушылар одағының үйі. Міне, ауызекі әңгімеде басталу мен қорытынды болу міндетті болмаса да, уақыт пен кеңістік автордың сол оқиғаға тікелей қатыстылығын білдіретін композициялық шарт екені мәлім. Ауызша әңгімеде оқиға бірден басталып, сол мезеттегі жағдай әңгімешінің баяндауы арқылы жеткізіледі.
Кітап авторы жас ақын-жазушылардың кеңесіне келіп, поэзия секциясына қатысып, сол жерде Мұқағалиды қалай көргенін, қалай әсер алғанын баян етеді. Қадыр ақын мен Мұқағали арасындағы сөз қақтығусылардың бәрі әдемі қалжыңмен өткеніне куә болады. Шақырусыз кіріп келген ақынға Қадыр ақынның «Сен қай баласың»? деуі, оған Аян Нысаналиннің «Мұқағали Мақатаев. Мәскеу. Студент!» деп жауап беруі бәрі орынды әзілдер деуге болады. Себебі сол кезде ақын Мәскеуде М.Горький атындағы Әдебиет институтының Жоғары әдеби курстарында оқып жүрген кезі болса керек. Қадыр ақын замандасын тани тұрса да, солай әзілдеп қағытуы, оған екінші бір ақынның орынды жауап қатуын көреміз. Жас ақындардың өлеңдерін тыңдап болған соң, Қадыр ақынның жас ақындардың аяқ алысын бағамдап, кейбіріне сын-ескертпе айтып, кейбір бірен-саранын мақтаңқырып келіп, Мұқағалиға теңеп кеп жіберетін тұсындағы диалогынан ақынның өз дарынына деген жеке субъективтік көзқарасын көрсетіп қана қоймайды, ақынның жеке дара болмысын да көрсетсе, керек.
«Ретімен өлең оқимыз. Алма-кезек талқылау. Мұқағали да бар ынты-шынтымен тыңдап отыр. Көкшетауден келген Жәркен Бөдешов, Жезқазғаннан – Жүрсін Ерманов ерекше жырларымен көзге шалынды. Қадыр ағамыз бір жас ақынның (атын ұмыттым) өлеңдері туралы айта келіп:
- Сөз саптасында еркіндік бар. Табиғилық сезіледі. Тура Мұқағалиша жазады екен, - деп мақтаңқырып еді, Мұқағали ағамыз:
- Әй, Қадыр, сен мынау бала екеумізді бір қапқа салып қойдың ғой.
Сыя қояр ма екенбіз?...- деп орнынан тұрып, сыртқа шығып кетті.
Түскі үзіліс кезінде Мұқағали аға кездесіп қалып, манағыдай емес, сәл қызыңқырап алған екен:
- Қызталақтар, бері келіңдер. Қадырдың семинары бітсе, енді менің семинарым басталады, кәне, өлең оқыңдар, - деп бізге де оқытып, өзі де оқи бастады. Ол күркіреген дауысымен бір өлеңін оқып тұрған кезде кеудесі талыстай, мойны бітеу, дөй қара біреу келе сала, ай-шай жоқ, Мұқағалидың арқасынан жуан жұдырығымен бар күшімен дүңк еткізіп бір қойды. Өлең оқып тұрған Мұқаң ыңқ етіп қатты ауырсынып қалып, мол денесімен бұрылып:
- Өй, жынды, сенбісің? Жөншілікпен өлең де оқытпайсыңдар. Мен бұл жерде өз семинарымды ашып тұрсам... Өкпемді аузыма түсіре жаздадың ғой. Жынды... – деп кеңк-кеңк күле берді де, бізге. – Бұл Рамазан ғой... Рамазан Тоқтаров деген прозаик ағаларың, - деп таныстырып, - «Ертіс мұхитқа құяды», - деп қосып қойды. «Ертісіміз» қарқ-қарқ күліп, «мұхитына» қарай жөнелді.
Қайсысы «жындырақ» екенін айыра алмай қалдым» [4, 47-48]. Міне, бұл естелік түріндегі әңгімеден ақынның Мұқағалиды алғашқы көргенде алған әсерінен бөлек, оқиға кейіпкеріне қатысты бағасын да аңғарамыз. Жалпы, әңгімешінің ауызша әңгіменің прототипіне қарым-қатынасы кейіпкердің жағымды-жағымсыз бейнеде көрініс табуы мүмкін [3,49] екендігін ескерсек, бұл жерде жас ақынның Мұқағалиды әлі де жете танымайтын тұсын аңғару қиын емес. Мұқағалидың сол кездегі әрекеттері мен сөзінінен, жазушы Рамазан Тоқтаровтың әрекетінен кімнің жынды, кімнің дұрыс екенін аңғармай, екі ойлы күйде тұрған жасты ғана көреміз. Әңгімеші автор бұл жерде өзінің сол болған оқиғаға ғана қатысушы ретіндегі бағасын беріп тұрғаны байқалады.
Қаламгер өзі көрген ақын-жазушылардың күнделікті тұрмыс тіршіліктегі өмір сүру дағдыларымен етене таныс болған тұстарын да еске алып отырады. Мысалы, бұл туралы ғалым Н.Ақыш автордың кітабын талдай келіп, былай дейді: «Күнделікті дүниауи тіршілік барысында адамның өзін-өзі қалай ұстай білуі көп нәрсені аңғартады. Адамның жеке қадір-қасиетін, мінез-құлығын ашатын тұстардың бірі – отбасы, ошақ қасындағы сәттері. Автор аталған еңбегінде жалпы адамдық парадигманы білдіретін мәселелерді де көңілден тыс қалдырмаған. Өзі кейіпкер етіп алған көптеген жандардың адами қалыптарына тіпті назар аударып, олардың болмыс-бітімдерін ашатын тиісті штрихтарды көлденең тартып отырады» [5,603]. Ғалымның пікірін негізге алсақ, автордың кітабында Тоқаш Бердияров, Асқар Сүйлейменов, Мұқағали Мақатаевтардың отбасылық өміріндегі кейбір жайттарға куә боламыз. Қаламгер өзі жазып отырған кейіпкерлерінің кейбір пенделік қасиеттерін жазып отырса да, олардың жеке басының моральдық-этикалық құндылықтарын мұқату сынды авторлық позиция ұстанбағанын да көреміз. Себебі, автор - сол ортада болған негізгі тұлғалардың бірі. Оқиғаларды бұрмалау, кейбір әлсіздіктері мен олқылықтыран қаз-қалпында жеткізсе де, оның астарлы мағынасын, үлкен адамгершіліктің белгісін айқындап тұрады. Автор жеке эмоцияға ерік бермей, өзі куә болған, не болмаса, естінген жайттарды жеткізу мақсатын көздеген. Мысалы, қазіргі таңдағы көп естеліктерде ақын-жазушылар арасында өткен күндерді айтқанда ішкілік мәселесін айналып өтпейді. Әсіресе, Мұқағали Мақатаев туралы айтылатын әңгімелердің көбінің шындыққа жанасатыны, тіпті жанаспайтыны болса да, әйтеуір маскүнемдік мәселесін ақын басымен, пенделік осалдығымен байланыстыратын жайлар өте көп деуге боады. Бірақ автор сол орталарда өзінің де болғандығын, сол той-думанның, қызықты сәттердің ішінде жай ғана бақылаушы емес, тікелей өзі де қатысушы болғанын жеткізеді. Мұқағалидың кейбір пенделік әлсіздіктерін адами, ақ көңіл аңқылдақ мінезімен, ақындық талантымен ақтап алады. «Шыт орамал», «Қаз ұрлау», «Жезде» деген әңгімелерінің нүктесін «Реквием» қалай туған?» деген естелік-эссесі қояды. Автор өзі де кейін сол жерде оқып жүрген уақытта Мұқағали туралы естіген естелігі өте әсерлі жеткізілген.
«Тверь» бульварындағы институттың біз оқитын корпусында үлкен қара диван тұратын. Оқу бөлімінің меңгерушісі Вера Авеьянова Малюкова: «Бұл – Қазақстанның диваны», - дейтін. Оның себебін кейін түсіндім. Александр Межиров бірде үзіліс кезінде: «Мына диванда бізде тыңдаушы болған қазақ ақын Мұқағали Мақатаев кейде ұйықтап жататын деп естідім. Оны жұрт ішеді десті. Бірақ ол сабағыма ешқашан ішіп келген емес. Жойқын талант еді. Оны неге сақтай алмадыңдар?» - деп сұрады.
Бұл маған ғана емес, бүкіл ұлтымызға, қоғамымызға, мемлекетімізге қойылған сұрақ еді» [4,49-50], - деп өкініш білдіріп, қынжылады. Міне, автор өз кейіпкерінің басынан өткен кез-келген қызықты жағдайды таңдап-талғамай ала салуға жоқ, астарлы мағынасы бар немесе әлеуметтік-моральдық сипатқа ие жағдаяттарды ғана іріктеп алып ұсынады. Бүгінгі таңда көпшілігі өмірде жоқ сол бір жандардың бастан кешкендері қай жағынан да болса қызықты екендігі сөзсіз. Өз кейіпкерлерінің әрқайсысының мінез-құлығын, адамдармен қарым-қатынасын, тіршілікке деген бейімділігін дәл тауып аша білудің нәтижесінде бүкіл бір кезеңдегі қазақ ақын-жазушыларының ортақ бейнесі, ұжымдық портреті қылаң береді, эсселерді дұрыс түсініп оқыған оқырманның олардың қаламынан туған дүниелерімен танысуға деген құштарлығы да қоса оянады [5,602-603].
Мақаламызды қорытындылай келсек, қазақ фольклорынан бастау алған ауызша әңгіме - қазақтың көшпенді өркениетімен дамытып отырған ерекше жанрдың бір түрі. Қазіргі қазақ қоғамындағы әңгімешілдік дәстүрді, ауызша әңгімелерді көбіне ақын-жазушылардан байқаймыз. Олар өзара тұрмыстық деңгейдегі жиын-тойлардан бастап, үлкен әлеуметтік-қоғамдық мәселелерге дейін айтқан тапқыр ойлары алғашқыда ауызша әңгіме ретінде айтылғанымен, кейін естелік ретінде авторлық көркемдік, деректілік сипатта естелік-эссе түрінде жарық көріп отырады. Бұл үрдістен қазіргі қазақ әдебиетінде авторлы ауызша әңгімелерді естелік-эсселер арқылы жаңғыртып отырғанын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі:
- Айтматов Ш., Шаханов М. Ғасыр айырығындағы сырласу. – Алматы: 2008. – 512 б.
- Дәдебаев Ж. Шымырлап бойғ жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988. – 192 б.
- Әуеспаева П.Т. Ауызп әңгімелердің тақырыптық-идеялық және поэтикалық сипаты //М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты «Керуен» журналы.- «Филология ғылымдары» сериясы № 3 (76). –Алматы, 2022. Б. 48-49.
- Есдәулет Ұ. Әбілхаят: Эсселер, естеліктер, жолжазбалар мен еркін баяндаулар. – Астана. «Астана полиграфия». – 2010. – 320 бет.
- Ақыш Н., Орда Г. Қазіргі әдебиеттегі жалпыадамдық құндылықтар. – Ұжымдық монография. – Алматы: «Evo Press», 2014. – 708 б.