EFFECTIVE WAYS TO INTEGRALLY ASSESS WRITING AND READING SKILLS IN THE KAZAKH LANGUAGE

EFFECTIVE WAYS TO INTEGRALLY ASSESS WRITING AND READING SKILLS IN THE KAZAKH LANGUAGE

Zhaina Rustemova

Master of pedagogical and psychological sciences, Center for Pedagogical Measurements AEO «Nazarbayev Intellectual Schools»,

Kazakhstan, Nur-Sultan

Karlygash Kuneva

Center for Pedagogical Measurements AEO «Nazarbayev Intellectual Schools»,

Kazakhstan, Nur-Sultan

ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІНДЕГІ ЖАЗЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚЫЛЫМ ДАҒДЫЛАРЫН БІРІКТІРЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Рустемова Жайна Жарасовна

педагогика және психология ғылымдарының магистрі,  «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ «Педагогикалық өлшеулер орталығы»,

Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ.

Кунева Карлыгаш Елеусизовна

«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ «Педагогикалық өлшеулер орталығы»,

Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ.

ABSTRACT

The article describes the features of assessing the reading skills of the Kazakh language in Nazarbayev Intellectual Schools. Reading skills are one of the key factors in improving students' functional literacy. The author believes that one of the most effective ways of assessing reading skills in exams is the teacher’s feedback on the student’s work. He gives examples to prove his point.

АННОТАЦИЯ

В статье описаны особенности оценки навыков чтения казахского языка в Назарбаев Интеллектуальных школах. Навыки чтения являются одним из ключевых факторов повышения функциональной грамотности учащихся. Автор считает, что одним из наиболее эффективных способов оценки навыков чтения на экзаменах является обратная связь учителя работе учащегося. Он приводит примеры, чтобы доказать свою точку зрения.

Keywords: Kazakh language, reading skills, assessment of reading skills, students' functional liteacy, teacher's feedback.

Ключевые слова: казахский язык, навык чтения, функциональная грамотность, оценивания, обратная связь.

Білім беру мазмұны жаңартылып жатқан кезеңде заман талабына сай бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындау, өмірге бейімдеу, функционалды сауаттылығын арттыру басты міндетіміз. Мектеп оқушыларға тек білім беріп қана қоймай, сонымен бірге оқушылардың білімін бағалау, оқушыларды алға ұмтылуға ынталандыру орталығы болып есептеледі. Ал оқушының дұрыс қалыптасуындағы шешуші рөлді бағалау атқаратыны сөзсіз. Яғни білім сапасын көтерудің бір үлкен көрсеткіші – бағалау. Бағалау оқытудың ажырамас бір бөлігі болып табылады, ол оқу бағдарламасындағы мақсаттармен, күтілетін нәтижелермен тікелей байланысты.

Назарбаев Зияткерлік мектептерінде қалыптастырушы бағалау, ішкі жиынтық бағалау, сыртқы жиынтық бағалау түрлерін қамтитын критериалды бағалау жүйесі қолданылып, оқытудың сапасын жақсартудың бірден-бір жолы екенін дәлелдеуде. Оқушылар мұнда нәтижені талдау үшін бағалау критерийлерін білуге, түсінуге, рефлексияға қатысуға, яғни өзін және өз достарын бағалауға, нақты тапсырмаларды орындауда өз білімдерін қолдануға, ойларын еркін жеткізе білуге, сын тұрғысынан ойлай білуге дағдыланады. Қалай оқу керектігін пайымдайды. Осы мақалада Зияткерлік мектептердегі қазақ тілі пәнінен өтетін сыртқы жиынтық бағалаудың ерекшеліктеріне, оның ішінде оқылым дағдысының бағалау кезінде мұғалім пікірінің (жазбаша кері байланысының) маңыздылығына тоқталып, бірнеше үлгілерін көрсетпекпіз. Назарбаев Зияткерлік мектептерінде оқушылар білімінің сыртқы жиынтық бағалауы халықаралық A-level, AS-level және IGCSE нормалары мен талаптарына сай өткізіледі. 10-сыныптың «Қазақ тілі (бірінші тіл)» пәнін бағалау халықаралық IGCSE деңгейіне сәйкес келеді. Емтихан 2 жұмыстан тұрады. 1-емтихан жұмысы оқылым және мәтінді талдауға арналған. Бұл тапсырмада мәтіндердің айырмашылық ерекшеліктерін анықтап түсіндіру қабілеттері бағаланады. 2-емтихан жұмысы жазылымға арналған. Жазылымда оқушылардың шығарма жазу қабілеттері және тілдің көмегімен мұқият жоспарланған әрекетті құра алуы, сонымен бірге аргументтер келтіре отырып, жүйелі және сенімді жаза алу қабілеттері бағаланады.

Өз зерттеулерінде Ф.Оразбаева «Оқылымның берілген материалды түсініп, ұғу ғана емес, ондағы әрбір тілдік-қатысымдық тұлғалардың мағынасын білу, қалпын тану және оны тілдік қарым-қатынаста кеңінен пайдалану керектігінің» [1] маңызды екендігіне баса назар аударады. Мәтіндерге салыстырмалы анализ жасау мақсаты арқылы оқушы тек мәтін мазмұнын меңгеріп қана қоймай, сол мәтінді жазу арқылы автордың нені көздегенін, кімдерге арнағанын, автордың сол мәселеге байланысты қандай көзқараста екенін, оқырманға жеткізу үшін қолданған тілдік бірліктерін саралап, сараптама жасау дағдысын қалыптастырады.

Оқылым және мәтінді талдауға арналған тапсырмаларда оқушылардың мәтіндердің ерекше айырмашылықтарын анықтау қабілеттерін, өз жауаптарында ақпараттарды дұрыс ұйымдастыру мен жазылымның қызметін байланыстыра алуын, сөздік қоры секілді аспектілерге түсінік беруін, нақышты сөздерді қолдануын (мысалы, метафора мен теңеуді қолдану), сөздердің реті мен сөйлем құрылымын, коммуникациялық қарым-қатынасын, тысқары пікір мен алдын ала болжай алуын бағалайды. Оқушылардың емтихан жұмыстары нәтижелерін жақсарту мақсатында, олардың жазған жауаптарына тексеруші мұғалімдер тарапынан қойылған балға, бағаға сәйкес пікір (жазбаша кері байланыс) жазылады. “Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі”- деген Питер Клайнның сөзін [2] ескерсек, бағалаушы мұғалімнің оқушы жұмысына жазған пікірі  оқушы тарапынан өзінің жетістігі мен кемшілігін түсінуге және өзін-өзі жетілдіруге деген қызығушылығын тудырып, өз бетінше ұмтылысын арттырады.

Оқылым және мәтінді талдау компонентіндегі  тапсырмалар оқылым дағдысы бойынша оқушының жыл бойы алған білімі мен түсінігін, дағдысын қолдана алуына негізделген. Оқылымның  1(а) тапсырмасы бойынша өзара байланысы бар тақырыпқа қатысты мәтінге оқушы тілі мен стилі, формасы, ұқсастығы мен айырмашылығы, мақсаты мен мазмұнына, көзделген аудиториясы мен тіліне салыстырмалы талдау талап етіледі.

1 (а) тапсырмасы: екі мәтінді салыстырып, олардың тілі мен стилін, формасын, ұқсастығын және айырмашылығын сараптаңыз.

Төменде түрлі деңгейдегі оқушы жауаптарына берілген кері байланыс үлгісі берілген:

А деңгейіндегі оқушы жұмысына берілген кері байланыс

Оқушы тапсырманы толық әрі нақты түсінгенін, теориялық білімін практикамен ұштастыра білгенін мәтін бойынша сараптаған жұмыстарынан көруге болады. Ғылыми сипаттағы А мәтінінің ғылыми аспектісі мен Ә мәтінінің ауызекі стиліндегі ерекшеліктерін құр баяндап немесе атап қана кетпей, мәтіндердің стильдік аспектілеріне негізделген белгілеріне орай оны жан-жақты сараптай алған. Мысалы, А мәтіні бойынша ғылыми журналдан алынған мақала екендігін мәтіндегі терминдер мен кәсіби сөздердің, белгілі фактілер мен деректердің мәтін мазмұнын ашудағы мақсаты мен мазмұнын сабақтастыра отырып талдаған. Ал, Ә мәтінін ауызекі сөйлеу стиліндегі блог жазбасы екендігін автордың сезімдерімен, эмоциялық реңкі басым болуымен байланыстыра сараптаған. Мәтіннің тілдік тұрғыдағы көріністерін шақ тұлғасында, сөйлем құрылымы бойынша, ал мәтіннің лексикасын (тура және ауыспалы мағынадағы сөздердің, термин сөздердің қолданысының дәлелдемелерге негізделгенін) тақырыпты ашу үшін орынды қолданған. Ә мәтініндегі ауыспалы мағынадағы сөздердің «адам аяғы баспаған табиғат», «жарқыраған мұнара», «алып мұздар» секілді эпиттерді мәтінге көркемдегіш реңк беріп, оқырманға ерекше әсер беру және өз сезімін жеткізу үшін қолданаған» деп дәлел келтіріп, мәтінмен сабақтастыра отырып талдаған. Сондай-ақ оқушы А және Ә мәтінінің морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктеріне де аса мән берген. А мәтінінде көбіне етістіктің осы шақтағы тұлғасының қолданыста болғандығын, ғылыми стильде сөйлем түрлерінің барлығы еркін қолданыста болатындығын, құрмалас және жай сөйлем түрлерінің аралас жүруі ойдың айқын әрі бай екендігін көрсететіндігіне де талдау бере алған. Оқушының мәтінге салыстырмалы талдаудың спектрлі жүйесін толық меңгергенін, ғылыми талдаудағы білім мен біліктілік дағдысының қалыптасқанын байқаймыз. Алдағы уақытта мәтінді сөйлем деңгейінде талдауға ерекше мән беріп, оның мәтіндегі қолданысын терең талдауына ерекше көңіл аударған жөн.

С деңгейіндегі оқушы жұмысына берілген кері байланыс

С деңгейінде жазған жұмыста оқушы мәтіннің айырмашылығы мен ұқсастығын, мазмұнын, мақсатын, аудиториясын, формасын, стилін анықтап, оған қатысты дәлелдерге жалпы сараптама жасай алған. Оқушы А және Ә мәтіндері бойынша кең спектрлі талдау жасай алмаған, тек қана мәтіндердің айырмашылықтары мен ұқсастығын, мақсаты мен мазмұны, стиліне қатысты сипаттық ерекшеліктеріне ғана жалпы шолу жасаған. А мәтінінің ғылыми мақалаға Ә мәтінінің блог жазбасына қатыстылығын мәтінмен байланыстыра отырып сараптауы жеткіліксіз. Оқушы А мәтінінің ғылыми мақаладан үзінді екенін ондағы кәсіби термин сөздер («климат», «озон абаты», «ландшафт») мен жалқы есімдердің («Қытай, Чех , Үнді) мемлекеттерінің атауларын, сандық көрсеткіштерді («90,30,40 градус») мәтіндегі статистикалық мәліметтермен байланыстыра алған, олардың сипаттық ерекшеліктеріне анықтама, дәлелдемелерге негізделетініне біршама тоқталып өткен. Алдағы уақытта мәтін, сөйлем деңгейіндегі талдауларға яғни олардың мәтін мазмұнын ашудағы мақсатына, қолданысына назар аударған жөн.

Е деңгейіндегі оқушы  жұмысына берілген кері байланыс

Е деңгейінде жазған оқушы жауабынан тапсырманы өте шектеулі түсінгенін, теориялық білімінің төмендігін сараптаған жұмыстарынан көруге болады. Мәтіннің түрін, жанрын, формасын, стилін ажыратуда түсінігінің таяз екендігі де байқалады. Мысалы, «А мәтінінің формасы сипаттау элементтерінен тұрады. Ал Ә мәтіні блог жазбасы. Ә мәтінінің формасы А мәтініне ұқсас сипаттау болып табылады.» деп жазуы дәлел бола алады. Сондай-ақ, оқушының мәтіннің түрін, айырмашылығын, стилін ажыратуда орынсыз әрі жүйесіз жазған жауаптарынан оқушының білімі мен түсінігінің аздығымен қатар, мәтінге ғылыми сараптама талдау дағдысының да қалыптаспағанын анық байқауға болады. Мәтінді тілдік, сөз, сөйлем тұрғыдағы талдауларына тоқталатын болсақ, мәтіндегі сөздерді құр санамалап көрсетумен шектелген, мазмұнмен сабақтастыра талданбаған. Ә мәтіні бойынша талдау мүлде шектеулі берілген, тек қана ауызекі сөйлеу стилі деп қана көрсеткен. Мәтіннің мазмұнына қатысты лексиканы сенімсіз қолданған. Орынсыз қолданған тілдік құрылымдар, жүйесіз талдаулар жиі орын алған. 

Сыртқы жиынтық бағалау оқу нәтижелерін жүйелі түрде жинақтауға, қорытуға бағытталған. Кез келген бағалауды өткізу үшін оқушылардың нені білетіндігін және не істей алатындығын, сонымен қатар олар қандай қиындықтармен кездесуі мүмкін екендігін анықтау қажет. Жиынтық жұмыс  жыл соңындағы оқушы білімінің жетістігін саралайды. Мұғалімнің оқушылар жұмысына жазған пікірлері оқу сапасының «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ NIS-Programme Білім беру бағдарламасы мен халықаралық стандарттардың мазмұнына сәйкестігін талдауға, оқыту әдістерінің тиімділігін арттыруға да мүмкіндік береді.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Оразбаева Ф. «Тілдік қатынас». Алматы «Сөздік-Словарь», 2005 ж.
2. http://bilimdiler.kz/ustaz/4850-okushylarga-surak-koyu-zhane-olardyn-zhauaptaryna-karay-areket-etu-turaly.html(23.09.2014)
3. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ NIS-Programme Білім беру бағдарламасы, Нұр-Сұлтан, 2019 ж.