ҚАЛАМГЕР Р.ОТАРБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ САТИРАЛЫҚ МОДУСТАРДЫ ЖЕТКІЗУДЕГІ ТІЛДІК ТАБИҒАТЫ, ОБАРАЗ СОМДАУ ШЕБЕРЛІГІ

ҚАЛАМГЕР Р.ОТАРБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ САТИРАЛЫҚ МОДУСТАРДЫ ЖЕТКІЗУДЕГІ ТІЛДІК ТАБИҒАТЫ, ОБАРАЗ СОМДАУ ШЕБЕРЛІГІ

Бақиев Азамат Ерсұлтанұлы

М.Өтемісов атындағы БҚУ 2-курс магистранты,

Қазақстан, Орал

Акбулатов Айдарбек Ахметұлы

М.Өтемісов атындағы БҚУ доценті, философия докторы (PhD),

Қазақстан, Орал

ЯЗЫКОВАЯ ПРИРОДА, ОБРАЗНОСТЬ В ПЕРЕДАЧЕ САТИРИЧЕСКИХ МОДУСОВ В ПРОЗЕ ПИСАТЕЛЯ Р. ОТАРБАЕВА

LINGUISTIC NATURE, IMAGERY IN THE TRANSMISSION OF SATIRICAL MODES IN THE PROSE OF THE WRITER R. OTARBAEV

АҢДАТПА

Мақалада Жазушы Рақымжан Отарбаевтың әңгімелеріндегі ойды жеткізудегі тілдік қолданыстары мен образ сомдау шеберліктері сөз болады. Қазақ әдебиетіндегі қаламгерлердің тілін зерттеген ғалымдардың ойларын негізге ала отырып, Рақымжан Отарбаевтың шығармашылығына бетбұрыс жасалады. Ой түйіндері мен зерттеу жұмыстарында көз жеткізген тұжырымдар айтылады, мысалдар келтіріледі.

АННОТАЦИЯ

В статье  речь идет о языковых возможностях и мастерских навыках воплощения образов в рассказах писателя Ракымжана Отарбаева. Исходя из исследований ученых в области языковой политики казахских писателей, обращено пристальное внимание на творчество Р.Отарбаева. Излагая основные концепции исследования и анализа произведений Ракымжана Отарбаева, автор приводит примеры и умозаключения.

ABSTRACT

The article deals with the linguistic possibilities and masterful skills of translating images in the stories of the writer Rakymzhan Otarbaev. Based on the scientists’ studies in the field of the language policy of Kazakh writers, close attention is paid to the work of R. Otarbaev. Outlining the main concepts of research and analysis of Rakymzhan Otarbaev's works, the author gives examples and conclusions.

Кілт сөздер: «Аспандағы ақ көбелектер», «Таңдамалы», фразеологизм, стиль, қазақ прозасы, әсерлі, экспресивті сөздер, эвфемизм, образ

Ключевые слова: «Аспандағы ақ көбелектер», «Таңдамалы», фразеологизм, стиль, қазақ прозасы, впечатляющий, экспрессивная лексика, эвфемизм, образ.

Keywords: «Aspandağy aq köbelekter», «Tañdamaly», idiom, style, qazaq prozasy, impressive, expressive vocabulary, euphemism, image.

Көркем әдебиет тілі жекелеген қаламгерлердің сөз қолдану машығын талдау, таразылау – бүгінгі күндегі жалғасын тауып келе жатқан маңызды мәселелер қатарын құрайды. Әрбір жазушының шеберлігі тілі арқылы көрінеді. Артына өшпес мұра қалдырған Рақымжан Отарбаев прозасының тілдік, стильдік ерекшелігін зерттеудің маңызы зор. Ол халық тілінің сөз байлығын мейлінше ұқыпты, әрі терең байыппен қолданған талғампаз жазушы. Сондықтан Рақымжан Отарбаев сияқты әр кезеңдегі жазушылардың көркем туындыларын тану, зерттеу әдеби тілдің кезеңдерін айқындауға мүмкіндік туғызбайды, сонымен қатар сол тілдік қуаты арқылы образ сомдау шеберлігі де сараланады. Әдебиеттің негізі құралы тіл болатын болса, сол тілдік қуаттың көркемдік табиғатпен ұштасып жатуы, ең алдымен, жазушының интеллектуалдық, терең шығармашылық тұлғасынан да хабар беретіні сөзсіз. Қазақ әдебиетінің дарынды қаламгерлерінің бірі Рақымжан Отарбаевтың шығармалары да өзіндік үнімен, тілімен менмұндалап тұрады. Осы тұрғыдан келгенде қаламгердің өзіне тән сатиралық иірімдерді зерттеу барысында байқағанымыз, соны жеткізудегі оның тілдік табиғаты мен образ сомдау шеберлігінің өзіндік даралығы айқын көрініп тұрады.

Мақаланың зерттеу материалына Рақымжан Отарбаевтың «Қытайдан келген сәлемдеме», «Американың ұлттық байлығы», «Торша қыз бен тотықұс» әңгімелері  өзек болды.

Р.Отарбаевтың «Аспандағы ақ көбелектер» (2009)[1], «Таңдамалы» (2016)[2] жинақтарына енген әңгімелерінің тілдік табиғатын зерттеу барысында мол қазыналы әдеби тіл мұрасына кезігеміз. Оның шығармаларындағы ұлттық тілдің байлығы саналатын фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері, шығарманың синтаксистік құрылымы, жазушының қаламына тән окказинал сөздердің қолданылуы, бәрі де автордың шығармашылығын әдеби көркемдік стильдік жағынан ерекшелендіріп тұрады.

Р.Отарбаев прозасы көркемдік тұрғыдан, әдебиеттану ғылымы тұрғысынан сөз болып келеді. Арнайы зерттеу еңбектердің де нысанына айналды. Ал, Рақымжан Отабаев прозасының тілдік қуатының өзі арнайы зертттеуді қажет етеді. Себебі оның прозасының тілін лингвостилистикалық талдай отырып, сол тілдік қауаты арқылы жазушының прозасындағы сатиркалық модустарды жеткізу арықылы образ сомдау шеберлігін де бірлікте қарауымыз қажет. Жазушының тілдік қуаты оның шығармашылық көркемдігінің, этетикалық талғампаздығың да көрсеткіші деп бағалауымызға әбден болады. Талғампаз жазушының қолданған тілдік құралдар бүгінгі көзқарас тұрғысынан бағаланып, стильдік қырлары ашыла түсуі қажет. Рақымжан Отарбаев әңгімелерінің тілдік сипатын зерттеу басырында, әсіресе, сатиралық модустарды беруде, көркем образдарды портреттік, психолдогиялық сипаттауда ерекше көрініс берген.

Ақын-жазушылардың тілін, сөз қолданысын зерттеп, жазушының даралық қолтаңбасын қарастырған ғылыми еңбектер қатарына Қ.Жұмалиев «Қазақ әдебиет тарихының мәселері және Абай поэзиясының тілі», Х.Кәрімов «Б.Майлин әңгімелерінің тілі», С.Ғұбайдуллиннің «Әбіш Кекілбаев шығармаларының тілі», М.Жұманазарованың «М.Әуезов әңгімелерінің тілі», Г.Кәріпжанованың “Жүсіпбек Аймауытұлы прозасы тілінің көркемдік ерекшелігі” [3,7] т.б. зерттеулерді атап өткен орынды.

Біздің негізгі мақсатымыз – жазушы Рақымжан Отарбаевтың суреткерлік шеберлігін көрсету сонымен қатар жазушы шығармаларында қолданылған көріктеу құралдарының орынды әрі ұтымды пайдаланғандығын, кейіпкер бейнесін ашудағы сөз қолданыс ерекшелігін көрсету.

Жазушының прозасындағы ерекше тілдік әуезі туралы ең алғаш пікір білдіргендердің бірі қаламгер Дулат Исабеков: «Шеберліктің түп атасы – талғам. Талғамы биік жазушы ешқашан арзанға алданбайды. Ол әр әңгімесін ғана емес, әр сөйлемін, тіпті, әрбір сөзін талғам таразысында он өлшеп, он пішіп, ишын тәуіптің қара құманда бабымен қайнатып өлтірген сынабындай қара сөзді көкіректе әбден қайнатып барып, иін қандырып, илеуін тауып, асау тіркестерді жуасытқан сынаптай еркіне оңай көндіріп, самғау биікте сап түзеген тырналардың сұлу тізбегіндей тізілген ақаусыз сөйлемдерден тірі бейне, жанды сурет жасап шығады. Күн көкжиектегі ұясын тастап шықты. Сынық сүйемдеп көтеріліп еңсесін тіктеді де, дүниенің бәріне мырзақол сахилықпен өзі жағып шыққан қызғылт сары бояуын енді біртіндеп өзі сүртіп ала бастады. Көктем қуатына мінгесіп қысыр бұлттар саяқтың үйіріндей бұлтыңдап қашып байыз таппайды. Қос жағалауын толқын тілімен жалап, шымырлап Шора өзені кетіп барады. Үкілібас қамыстың сыбдырынан үріккен ақмаңдай қасқалдақ бір топ балапанын қақпайлап, қиялай жүзеді. Бар жаһанның салмағы өз иығына түскендейбір мақтаншақ әупілдек қалыңдық ішінен «әуп» деп дауыс көтерді де жым-жарты қалды. Арғы жағалауда жарбиып қаннен қаперсіз жалғыз үй тұр. Үй іргесінде қабырғасын санап алғандай жетім құлын жүр. Қозыкөш жерде қыр басынан жапырақ інгеннің жабуындай боп, күн жеп тоздырған молаалар қарауытады». Бұл – «Жалғыздық» деп аталатын әңгімесінің экспозициясы. Қанық бояу, әрлі сөз, тірі тіркес, жанды бейне. Жалғыздық туралы алда айтылар элегияның бісмілләсі. Дәл осылай сурет салу үшін зерек пайым, өткір түйсік, шежіре көңіл, кірпияз талғам қажет» [1,5-6], - деп ой түйеді. Міне, жазушы шығармаларының тілі – жан-жақты қарастырылмаған, тың, соны тақырып деуге әбден болады. Не бір көркем сөзбен кестелеген портреттік, пейзаждық суреттеулер арқылы түрлі психологиялық ахуалды жеткізуде қаламгердің төгіліп тұрған тілдік қуатының айрықша екеніне мән бермей өту мүмкін емес. Р.Отарбаевтың жеке сөз саралау ерекшелігі, тілге мұқияттылығы, сөз өнеріндегі шеберлік құпиясы туралы оның замандастары біршама пікір білдірді. Демек, Рақымжанның тіл тарапындағы әрекетінің бәрі – шебердің әрекеті, нағыз жазушыға тән хас қастерлі мінезі бар екендігін айғақтай түседі: «Оңай жазылған нәрсенің оңғанын көргенім жоқ» деген Константин Федин ізінше «нағыз шебер шеберленген сайын қинала түседі» деп тегін айтпаған. Бұл тұрғыдан келсек, «Рақымжан Отарбаев – қиналып жазатын жазушы. Ол оңтайға өзі келіп тұрған кезекші сөздерді емес, қиында жатқан, тереңде жатқан сөз маржанын теріп жазады. Кез келген асыл сөздің бәрі орнымен қаланбаса – ол да жазушының білместігі. Талғамның тапшылығы. Маржан сөздің қымбат болатындағы – олардың әрқайсысының өз орнында қалануына байланысты. Шығарманың архитектоникасы, кейіпкердің болмысы мен табиғаты, кәсібі, білімі, дәл біз көріп отырған сәттегі оның көңіл-күйі, автордың өз кейіпкерлеріне деген позициясы бәрі-бәрі де, сөз жоқ, олар айтатын сөзбен туыстасып жатуы шарт. Сонда ғана ой мен оқиға, мінез бен тіл, көрініс пен пейзаж, идея мен образға жан бітіп, көркем шығарма өмірдің ақиқат шындығына айналады. Рақымжан Отарбаевтың қай шығармасын оқып бастасаңыз да әлгі айтқан бірлікті, бір тұтастықты көрсіз» [1], - деген Дулат Исабеков пікіріне қосылмасқа болмайды.  

Рақымжан Отарбаевтың сөз сомдау шеберлігінің бір қыры оның қарапайымдылығында жатыр. Жазушы шығармаларындағы кейіпкерлерде өзіндік бір мінез ерекшелігімен дараланады. Қаламгер шығармалары қарапайым қазақи дәстүрге тән жазылғандықтан оқырманға бірден түсінікті және тілі жатық болып келеді. Яғни суреткер оқырманын жалықтырмай, қарапайым тілі арқылы бірден баурап алады. Жазушы шығармаларында қарапайым сөздерді шебер қолданып, адамдардың жан түпкірінде жатқан сезім қырларын дәл баса біледі. Қаламгер қарапайым сөздер арқылы кейіпкер бейнесін шынайы әрі бейнелі түрде суреттейді. Әрі кейіпкердің мінез-құлық ерекшелігі, өзін-өзі ұстау мәнері, өскен ортасы, тәлім-тәрбиесі барлығы қарапайым сөздер арқылы әсерлі жеткізіледі. Жазушының әрбір сөз қолданысынан кейіпкерлерінің мінез ерекшелігі ғана емес, тыныс алуы да сезіліп тұрады. Мұндай шеберлікпен кейіпкер бейнесін сезімтал етіп, дәл суреттей білу Рақымжан Отарбаев шығармаларына тән. Жазушы Рақымжан Отарбаев жалпыхалықтық тілде жиі қолданысқа түсетін әсерлі-экспрессивті сөздерді кеңінен қолданған. Әсіресе, эмоционалды-экспрессивті сөздерді кейіпкерлерді сөйлеткенде, бір-бірімен тұрмыс-тіршіліктегі қарым-қатынас, аралас мәнін ашып көрсетуде пайдаланған.

Мысалы «Американың ұлттық байлығы» әңгімесінде Қапар мен әкесінің, той қамына отырған ағайын-туыстың диалогын келтірейік

Құда түсіп «міне, міне, той» деп отырғанда шар тете қалған шатақ тұтансын. Азын-аулақ ағайынның басын қосып ақылдасар шайда әкесі:

- Құдаға жеңі бар көйлек салғалы отырмыз, - деп берілер китті тізбелеген.

- Дырдай құдаға жағалы киім кигізбеу ұят емес пе, - деп қалды бұл дастарханға емініп-емініп қойып.

Аз дәулетін тұтамдап отырған әкесі шегір көзінің сұғымен аямай шанышты. Бірақ, ләм демеді. Момындықтан бас алмайтын шешесі ғана: «Тек, көбейгір», - деп күбірлеп тынды.

- Құдағиға ше? – десі азын-аулақ ағайыны емпілдесіп барады.

- Құдағиыма гүлді орамалл деп отырмын, - деді шешесі даусын одан әрі бәсеңсітіп.

- Өй, орамалы несі? Тым болмаса қамзол бермейсің бе? – деді тағы да бұл шыр етіп.

- Апырым-ай, қарағым-ай, әскерден қатынның зары өтіп келген екен, жағаласпай қоя тұрсаңшы, - деп нағашысы басу айтқансыды. – Ал, тойға не соямыз?

- Қасқа сиырды соямыз да, - деді бұл жолы қапы қалмайын деп әке-шешесінің алдын орап кетті.

Әкең не айтар екен?- дейді нағашысы түскір жантайып жатып. «Қатын алатын мен, қалған шаруаны қамдайтын болар, неткен әділетсіздік?! – деп өзіне анық билік тимей зығыры қайнап отырған Қапар да қарап қалмады.

- Әкем шоясын білі ме?

Сол сол-ақ екен, ақ шұнақ шал аруақө көтергендей орнынан мөңкіді дейсің. Тұлыптай боп ісініп, сырт терісі сөгіліп кете жаздаған.

- Уау, атаңа нәлет, қатын алған жалғыз сен бе едің? О несі, а? Жалғыз сиырды тойға сойып, ертең келінді сауып шайқатық қылайын деп пе ең, а?»[2,18-19].

Ғалым Р. Сыздық: «Нағыз жазушы кейіпкерлерін өздері беріп тұрған образға сай сөйлетеді. Кейіпкер сөзі оның бейнесін жасауға тікелей қызмет ететін көркемдік тәсілдің бірі болып саналады», -дейді [4,47].

Жалпы Рақымжан Отарбаев әңгімелерінде қолданысқа түскен қарапайым сөздер ең алғашқы кезекте кейіпкердің мінез-құлқын ашуға қызмет етеді. Ауыл адамдарының таза табиғаты мен мінез-құлқын зерттеп, зерделеп, оны жеткізуге ерекше мән береді. Жоғарыдағы келтірілген мысалдан Р.Отарбаев прозасындағы сатиркалық модустарды сөйлетуде кейіпкерлердің диалогындағы тілінен байқауға болады. Мысқылдау, өзін-өзі әжуалау, жеңіл юмор бәрінде де тілдік құралдардың қызмет атқарып тұрғанын көруге болады.  Мәселен, «Қытайдан келген сәлемдеме» әңгімесіндегі Өмірбай мен Базаркүлдің бейнесін сомдай отырып, автор кейіпкерлердің ішкі психологиялық сезім күйлерін, мінезін ерекше суреттейді.

- Әй. Шал не естігенің бар? Әлі туыс қуалап шекара асып кеткен Тақай оралыпты. Қоржын басы тоқ. Қызылды-жасылды дүниені теңдеп келіпті, - десін әйелі жарты қарыс емшекті жұлмалап жатып. Шаршып тұрған қайраты бар келіншек жалтақтаған аш бұзауға қарасын ба, сүтті шелекке сар-сарп ағызды. – Әлгіде көрші қатынан естідім. Пақырға шыр бітейін депті.

Өмірбай оқыс оянып кеткендей көзі алақтап жүрлей тізе бүккен әйеліне, талтайып тұра қараған қара сиырға, талмай ұмытылған ала бұзауға қарағыштай берді.

- И, қақсаңшы мынаны! Шаяқ келгір, бұзауына өліп-өшіп сүтін іркіп тұрғанын қарашы. Соңғы идірімі аздай. Ал, іш атау кереңді!

Бәкене бойлы, қырбық мұрты бар қонқақ танау қара кісі аяқ қолынан жан кетіп іңір қараңғысына ілініп қалғандай еді [1,32].

Қарапайым ауыл адамдарының тұрмыс-тіршілігін қаз қалпында береді. Автор Базаркүлдің шайпау мінезін, Өмірбайдың біртоға жуас мінезін әсерлі жеткізе білген. Бәкене бойлы, қырбық мұрты бар қонқақ танау қара кісі түйдекті сөздері – ауыл тіршілігіндегі, құрдас адамдар арасындағы сөйлесімде жұмсалатын күнделікті, құлаққа сіңісті сөздер. Дегенмен, бұл сөздер кейіпкердің ішкі жан-дүниесінен де хабардар етеді. Мәселен, Базаркүл сынды кейіпкердің шайпау мінезін бір ғана «Ал, іш атау кереңді!» диалог арқылы көрсетеді. Әйелдің ашулануы, ішкі сезімінің сыртқа шығуы т.б. (психологиялық-эмоциялық) қызмет етеді. Бұл диалогтағы ішкі мінезді берсе, автор оны сыртқы портретінде ерекше суреттеп жеткізеді. Жай ғана езу тартқызып, оқырманға әсерлі жеткізіледі.

Қаламгердің шығармаларында кекесін, мысқылдау да ұшырасып отырады. Рақымжан Отарбаев әңгімелерінде кездесетін мысқылдау, кекесін, әжуалау сөздер тек, астарлы жасырын түрде болып келеді. Ескере кетерлік жағдай, мысқылдау көбіне-көп автордың өз тарапынан болады да, оқырман кекесінді тек өз сезімімен қабылдайды. Ал кейіпкер мысқыл түрлерін ескертпе немесе түзету негізінде айтқан. Мысалы:

- Осы заманда қай қазақ қазақ қақпағын булап жас етті күн сайын жеп отыр дейсің? – деп, шегір көз ақ шұнақ шал танауына уысын толтырып су атып жіберер еді. – А? Ырысы алысқа шашыраған мына біз шығармыз. Анау ойдағы ел қуаты жоқ көк қыртылдақ (қияр), қызыл шылқылдақпен (помидор) күнелтіп, тісінің суын сорып шықылықтап отыр.

Жалғыз ұл оқ атамын деп омыраулап шауып ақ көбік қылған әкесінің атын жайғап әлек.

Даладағы аңды қорасындағы малындай көріп жүріп дәулет те жинамапты. Соңында мұраға қалғаны – айдаладағы жалғыз тоқал там мен осы қанды ауызы, бес-алты уақ жандық [1, 17].

Рақымжан Отарбаев шығармаларында кездесетін эвфемизмдер кейіпкердің образын сомдауға немесе мінез-құлық ерекшелігін айқындауға да қызмет етеді. Сонымен қатар, көркем шығарма тіліндегі эфвемизмдер автордың айтайын деген ойын, мақсатын да астарлы күйде жеткізеді.

Шешесінің мұнан тірідей айырылғысы жоқ. Қырық сылтаудың басын құрағанымен діні қатты әкесіне қайдан шыдас берсін» [1, 35].

Қасындағы күмірә болғыры жыртаң қағып көзін жайнаңтады. Жайнаңдатқан сайын көшенің арғы бетін тінтіп қарайды. Кеудеше мен етектің қабыспай тұрған тұсынан сығалаған жалғыз көз – кіндігі түскірі қарсы жүргіншіні көздейді[2,143-145].

Жалдап алып... Адам көңілінің алтынға да сатылмайтын кездері бар. Көзінің еті өскен қатын екенсің. Ендеше, сол стоыңа айт, өз көтімен түйіп құлатсын [2,146].

Берілген үзінділердегі қарамен алынған тіркестер, авторлық қолданыстағы тұтас сөйлемдердің – астарлы мағынада жұмсалған тіркестер, қазақ арасындағы шешендік қасиетті танытады.

Зерттеуші М. Жұмағұлова «Түптеп келгенде, эвфемизмдер – тілдің сөздік қорын байытады, синонимдік қатарын көбейтеді,-дейді.  [5,75].

Қаламгер туындыларында жұмсалған эвфемизмдер кейіпкер тілінің сипатын көрсетеді. Рақымжан Отарбаевтың шығармаларын әспеттеп тұратын ең басты құндылық шыңыраудай тереңде жатқан астарлы ой болса, сол ойды жеткізудегі тіліп түсер сөздердің қуаттылығы. Оқырманның алпыс екі тамырын идіріп, жүрегіне тура жол табатын әдемі иірімдер.

Қорыта келгенде, Рақымжан Отарбаев шығармашылығында қарапайым сөздерден бастап,  жалпыхалықтық тілдің лексикалық байлығын шебер қолданады.  Әсіресе, эмоционалды-экспрессивті сөздер арқылы сатиралық модустарды көрсетуде өзі сомдаған образдарын – өмірдегі әр түрлі құбылыс-өзгерістермен, адамдардың тұрмыс-тіршілігімен, сан қилы мінез ерекшеліктерімен, қарым-қатынастарын салыстырмалы түрде суреттей отырып, қаз қалпында көз алдымызға әкеледі. Бұл – жазушының суреткерлік шеберлігі.

Өзі туып өскен ұлтының тамырына терең бойлап, салт-санасын, дәстүрін, болмысын жүрегімен сезініп, сана диірменінен өткізгендігі айқын. Ата-бабамыздан бері келе жатырған, десек те, бүгінгі күндері лайлану қаупінде тұрған құндылықтарымызды оқырманның көкірегіне сәуле қылып төгеді. Бұл да жазушының өзіне тән мықтылығы. Сөзімді түйіндей келе жазушы Рақымжан Отабаевтың шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктер мен тілдік қолданыстар, сөздің құдіреттілігі, бәрі-бәрі қазақ әдебиетіне келген тыңнан түрен салған құбылыс дер едім. Жоғарыда айтып өткенімдей жазушы Рақымжан Отарбаев – қазақ прозасына өзіндік стильімен, рухани мінезімен төңкеріс жасаған жазушы!

Әдебиеттер тiзiмi:  

1. Отарбаев Р. Аспандағы ақ көбелектер: әңгімелер мен повестер. – Астана: Фолиант, 2009. – 344 бет.   
2. Отарбаев Р. Таңдамалы шығармалар жинағы. А. Өлке, 2006, 1-том.
3. Әбікенов М.Т. Сафуан Шаймерденов прозасы тілінің көркемдік ерекшеліктері. – Астана, 2007. – 125 бет.
4. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997. - 224 б.
5. Жұмағұлова М. Газети публицистика тіліндегі эвфемизмдер. Фил. ғыл. канд.дисс. Автореф. – Алматы, 2000. – 111 б.