ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ «ХАН» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ

ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ «ХАН» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ

Бақтыбай Ислам Русланұлы

Қ.Жұбанов атындағы Aқтөбe өңipлiк yнивepcитeтi, Филoлoгия мaмaндығы, 2 кypc,

Қазақстан, Aқтөбe

Қазіргі таңда тілдік когницияның мәселелерімен шұғылданатын лингвист ғалымдар когнитивті лингвистика саласынында «концепт» терминін жиі қолданып келеді. Жалпы мағынада Ю. С. Степановтың пікірінше: «Концепт дегеніміз – адам санасындағы мәдениеттің бар болуы, сол мәдениеттің адамның менталды дүниесіне енуі, кейде адам концепт тарапынан мәдениетке әсер ете алады» [1]. Тіл концептосферасын зерттеу қандай да бір этностың адам ойының ұшу траекториясын менталды дүниенің ерекшелігін табуды көздейді. Концепт түсінігі когнитология ғылымынан бастау алатындықтан, тіл зерттеудегі маңызды және керекті феномені болып қала бермек. Белгілі бір тілдің семантикалық кеңістігі концептілерден құралады, ал семантикалық кеңістік арқылы ұлттық бірліктердің құрылысы талқылануда. Адамның танымдық қызметі дамыған ғаламда бағдарлай алу қабілетімен қарастырылады. Бірақ, әлі де концептілердің қалайша шыққандығы жайлы ғалымдар сырын іздеуде. Тіл – концепт табиғатын тануда ең ыңғайлы, әрі тиімді құрал болып есептеледі. Ғалымдар концептілердің мазмұны мен құрылымына қарай, олардың күрделі, көпқабатты ұғым екенін көрсетеді. Олардың құрамына жеке ұғым атаулары ретінде сөздер, сөз тіркестері, тұрақты тіркестер мен бірге көптеген мақал, мәтел, қанатты сөздер мен сөйлемдер кіреді. Ғаламның ұлттық бейнесі әрбір ұлттың мінездерінің стереотипті жағдайлардың біркелкілігімен, шынайылықтың жалпы көзқарас арқылы қабылдауымен, мақал-мәтелдердің, афоризмдердің бір санаға жүйеленуімен түсіндіріледі. Алайда, коммуникацияның пәні концептілер арқылы жүзеге аспайды. Ғаламның тілдік бейнесі:

1)тілдің номинативті құралдары, яғни лексемалар, тұрақты тіркестер арқылы;

2)тілдің функционалды құралдары арқылы, тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің барлық фонының коммуникацияда тек жиі қолданылатын лексемалар мен тіркестердің қолдануы арқылы;

3)тілдің бейне құралдары, яғни тіл бірліктерінің ішкі формасы, ауыспалы мағынада, метафоралардың ұлттық мінез арқылы;

4) тілдің фоносемантикасы;

5) дискурстік құралдар, яғни монолог, диалогтардың жүзеге асырылуы, афоризмдер, әзіл мен сындардың айтылуы арқылы меңзеледі [2].

Қазақстанда когнитивтік зерттеулер өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастау алады. Когнитивистика жайында пікір қалдырған Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Ж.Манкеева, Ш.Қожабекова сынды ғалымдарымыз бар.

Ұлтты тану үшін, тек оның тілін білу жеткіліксіз. Себебі тіл ғылымында антропоцентристік парадигманың алғашқы орынға шығуы, адамдар арасындағы қарым-қатынастың көздеген мақсатқа жеткізудің қиындыққа апарарына көз жеткізе аламыз. Әр түрлі тілдер формасы жүйесінде, екі немесе одан да көп мәдениеттердің арасындағы қарымқатынастың, байланыстың болуын «мәдениетаралық қатысым» саласы деп аталады. Менталитет халық тарапынан туындап, ұрпақтан ұрпаққа қарай жеткізіліп, материалды және рухани мәдениетте көрініс табады. Мәдениет тасушы сөз тіркестер, тұрақты тіркестерді қолданған жаңдайларда, әр түрлі менталитеті болатын қатысушылар арасында түсініксіздік пайда болуы мүмкін. Әдетте ертегілер, фразеологизм, мақал-мәтелдер барлығына бірден түсінікті бола бермейді, тіпті ана тілде сөйлейтін адамдар үшін де қиынға соғуы мүмкін [3].

Ертегілер, шешендік сөздер, мақал-мәтелдер арқылы кезкелген елдің мәдениетін тануға болатыны сөзсіз. Тіл арқылы еліміздің психологиясын, ғаламның тілдік бейнесін түсініп зерттеуге болады.

Сонымен бірге қазақ ертегілерінде жиі кездесетін хан концептісін атап өткен жөн. Бұл орайда әлем ертегілерімен салыстырып қарасақ, хан қазақ ертегілерінде көп кезедседі. Ал түркі тілдес халықтарда, сұлтан, шейх, патша ұғымдарымен алмастырылып беріледі. Ертегілердегі хан бейнесі кейде жағымсыз кейіпкерлер болады. Мысалы: ақымақ хан, қатыгез хан, еріншек хан т.б,  ал кейбір шыншыл ертегілерде керісінше хан өте ақылды, халқына жанашыр кейіпкер ретінде бейнеленеді. Бұл орайда гендерлік тұрғыда қарастырсақ, ер адамның мінез-құлқына сай образдарды көруге болады.

«Хан» концептісін ел дауын әділдігімен шеше білген, суырыпсалма ақындығымен көзге түскен билер, ақсақалдардың өсиеті хандық биліктің мінезін ашық көрсетеді.

Қазақ халқының ел билеу ісіне байланысты әділ хан мен би болу тақырыптарында ертегілер көптеп кездеседі. Мысалы: «Ертеде Мадан деген хан болыпты. Оның ақылы, тапқырлығы өзінің заманындағы көп хандардан артық екен», «Баяғы заманда бір хан өмір сүріпті. Ол өзін әлемдегі ең ақылды, ең білгір адам деп санаған екен», «Бұрынғы заманда бір үлкен шаһар бар екен. Бұл шаһардың ханы болыпты. Ол күнде жаман киініп, жай кісі болып, шаһарды, базарды аралап жүреді екен». [4].

Керісінше кейбір ертегілерде хан концептісі елге әділетсіз кейіпкер ретінде көрсетілсе, оны ертегідегі жағымды кейіпкерлер тіл арқылы шеберлігімен, әзіл түрде немесе тура мағынада, ханның жағымсыз тұстарын астарлап жасырмай қолданған. Мысалы: Кемпір басқалардай емес, ханның қандайлық соғыс ашқалы жатқандығы, сайман күші, әскер саны, жауға істейтін амал айласы, соғысатын ханның күш, тәсілінің қандай екендігін Қалман хан өзі білетін, білмейтіндігі сияқтыларды арылта сұрап, Қалман ханның ойлап отырған соғыс ісі өз көңіліне жақпайтындығын айтыпты:

— Тақсыр, сіздің мына ойлап отырған ісіңізді ойласам, жаудың аузына өзі барып түсетін кісінің қылығына ұқсатамын.( Алтынасық және Құрмерген).

Сонымен қатар ертегілерде мифтегідей уақыт пен кеңістіктің нақтылығы айқын емес. Көптеген халық ертегілері, оның ішінде қазақ ертегілері де төмендегідей гендерлік тілдік құрылымдармен басталады, яғни ертегілер басталғанда көбіне ер адамдардың басымдығын жиі көрсетеді. Мысалы:  «Ерте, ерте, ертеде жомарт хан болыпты, Баяғы өткен заманда бір шал өмір сүріпті, Өткен уақытта Бопай батыр елі үшін жаугершілікке аттаныпты. Ертеде шал мен кемпірдің мұрагері дүниеге келіпті...» және т.б. Осындағы хан, шал, батыр, мұрагер концептілері гендерлік тұрғыдан тек ер адамға тән екенін және қай кезде де ер адамның басшы екенін көрсетеді [5].

Гендерлік теңеулердің бірқатарында ханның жастық албырттықты, алғырлық пен өткірлікті ерекшелеген бейнесі кездеседі. Айталық, болаттай берік, өткір кездіктей, қорғасын құйылғандай зіл-зəрлі, қылыштай қылпылдау, семсердей өткір, т.б. Мысалы: Жарболат хан атына сай болаттай берік, құрыш білек, асқан шебер, талантты, ер жүрек болып өсті (Қазақ ертегілері); Келтірілген мысалдан байқағанымыздай, ханның қайрат-жігері, өжеттігі, өтімділігі аталған заттардың беріктігімен, мықтылығымен, өткірлігімен ассоциацияланып, ханның гендерлік бейнесін күшейте көрсеткен.

Мифологиялық шығармаларда және барлық халықтардың ертегілерінде дерлік кездесетін сюжет ол – түс көру, түс жору. Мұндай сюжетті біз түркі халықтарының ортақ мұрасы ««Қорқыт ата»» шығармасынандағы хан концептісін қарастырсақ. Мысалы: «Хан ием, сол күні түнде бүкіл оғыз елінің бақыты, Баяндүр хан ұлың күйеуі, Ұлаш ұлы Қазан-Салор ұйықтап жатып жаман түс көрді. Ұйқысынан шошып оянып, көрген түсін айтты: «О, інішегім Қара Көне, хабарыңда болсын, мен бүгін бір жаман түс көрдім. Қолыма ұстаған сұңқарымды біреу қолымнан алып кетті. Түсімде ала шатырларыма көктен жай түсіп, өртеніп жатыр екен. Ордамның үстіне қар аралас жаңбыр жауып, тұман түсіпті. Менің ауылымды құтырған қасқырлар ойрандап жүр екен. Бір қара үлек келіп шабынып, менің өгізімді құлатты. Түсімде қарға түстес қара шашым тарқатылыпты. Сол шаштарым көзімді басқан екен. Он саусағым білегіме дейін қанға батқан екен. Бұл түсті көргелі мен өз ойым мен сезімдерімді бір жерге жинай алмай отырмын. О, хан інім, менің осы түсімді жорып бер», – деді. Қара Көне оның түсін жорып: «Қара бұлт дегенің сенің аруағың, жаңбыр мен қар – әскерің. Тарқатылған шашың – уайымың. Қара қан–жамандық белгісі. Өзгесін тәңірінің өзі білмесе мен жори алмадым», – депті» (Қ.а, 24-25 бб.).

Ежелгі заманда ертегілер кейіпкерлерінің кейбір аттары заттық атрибуттарға байланысты пайда болған. Бұл атрибуттар халықтың мәдени өмірінен көрініс береді. Қазақ халқы көптеген халықтар сияқты даналығын, дүниетанымдық көзқарасын, салт-дәстүрін ертегілер тілінде түйіндеген. Оларды тұтас «әлемнің тілдік бейнесі» деп сипаттауға болады.

Әдeбиeттep тiзiмi:

1. Ғaбдyллин М.Қaзaқ хaлқының ayыз әдeбиeтi. Aлмaты, 2002.
2. Caдыpбaeв C.Қaзaқ хaлық әдeбиeтi. Aлмaты. Payaн, 1999. Acыл қaзынa тaғлымы. //Ұлaғaт, 1994, № 1.
3. Қaлиeв C., Opaзaeв М., Cмaйлoвa М. Қaзaқ хaлқының ертегілері. Aлмaты, Payaн, 2004.
4. Шoқым Г. Көpкeм әдeбиeтiндeгi гeндep көpiнicтepi. //ҚaзҰY, Хaбapшыcы, 2008, № 5.
5. Хacaнұлы Б. Қaзaқ тiл бiлiмiндe гeндepлiк бaғытты қaлыптacтыpyдың өзeктi мәceлeлepi. //”Пcихoлингвиcтикa жәнe әлeyмeттiк тiл бiлiмi: қaзipгi күйi жәнe бoлaшaғы” хaлықapaлық кoнфepeнция мaтepиaлдapы. Aлмaты, 2006.43б.