ҚАЗАҚСТАН МҮСІН ӨНЕРІНДЕГІ МОДЕРНИЗМ БАҒЫТЫНЫҢ ДАМУЫ: ЕРКІН МЕРГЕНОВ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

THE DEVELOPMENT OF THE DIRECTION OF MODERNISM IN THE SCULPTURE OF KAZAKHSTAN: SPECIFICITY OF YERKIN MERGENOV'S WORKS

Yerbol Kayranov

PhD, T. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts,

Kazakhstan, Almaty

Akylbek Shaken

Master of Arts T. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts,

Kazakhstan, Almaty

Akylbek Ormanbekov

Master of Arts, T. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts,

Kazakhstan, Almaty

ҚАЗАҚСТАН МҮСІН ӨНЕРІНДЕГІ МОДЕРНИЗМ БАҒЫТЫНЫҢ ДАМУЫ: ЕРКІН МЕРГЕНОВ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Кайранов Ербол Бахарамович

PhD докторы, Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы,

Қазақстан, Алматы

Шәкен Ақылбек Дәулетбекұлы

Өнертану ғылымдарының магистрі, Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы,

Қазақстан, Алматы

Орманбеков Акылбек Абзелбекович

Өнер магистрі, Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

Қазақстан, Алматы

Әлемдік мүсін өнері дамуының тарихында модернизм бағыты XІX ғасыр аяғында еуропалық пен америкалық өнерлерінде «moderne» немесе «art nouveau» деп француз тілінен аударғанда жаңаша, заманауи деген ұғымды білдіріп қалыптасқаны белгілі. Ол рухани сана дағдарысы кезінде пайда болған философиялық-эстетикалық ағымдардың жиынтық аталуы болып келеді. Жалпы, бейнелеу өнерінде модернизм дәуірі XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың 1980-ші жылдарына дейінгі уақыт аралығы болып саналады. «Өткен ХХ - ғасыр адамзат тарихындағы ең елеулі оқиғаларға толы  ғасыр болып, тарих белесінде ерекше орынға ие болды. ХХ ғасырдың әлем тарихында болған екі бірдей жаhандық соғысы мен адамзаттың ғарышты бағындыруы, ядролық қарудың пайда болуы сияқты тарихи оқиғалар - өнер саласындағы шығармашылықтық ізденістердің түрлі ағымдары мен бағыттарына алып келді. Модернизм өнері әлі күнге дейін өнер тарихының ең даулы және қиын бағыттарының бірі болып келеді. Модернизм батыс өнері эволюциясының негізгі және ең жоғарғы кезеңі. Өнертанушы ғалымдар қазіргі заман өнерін Ренесанстық және модернистік кезең деп екіге бөліп қарастырады»  [1].

А.Ф. Утяев пен Ж.Ж. Жарылғапов өз еңбегінде, модернизмнің басты мақсаты – мəдениетті «модернизациялау», яғни «жетілдіру» деп түсіндіреді. Ол: «ХХ ғасырдың басындағы авангардтық ағымдардың манифестерін оқып қарасаңыз, барлығының да мəдениетті жетілдіру проблемасын көтергенін байқар едіңіз. Алайда модернизм де біркелкі емес, ала-құла, көптеген мүдде, көзқарас, эстетикалық теориялардың қақтығысынан тұрады», - дейді [2].

Модернизм ағымының  нәтижесінде  көптеген бағыттар дамыды: импрессионизм, экспрессионизм, постимпрессионизм, фовизм, кубизм, футуризм, дадаизм, сюрреализм және басқалары. Осы кезеңдерде әлемдік мүсін өнерінеде үлкен өзгерістер алып келген мүсіншілер өз шығармашылығымен қалыптасып дами бастады. Олар Еуропада ерекше көзге түсіп, белгілі мүсіншілер қатарына іліккен және өз туындыларын көпшілік назарына ұсына отырып, жаңа бағыттарда жұмыстар жасады. Олар: Огюст Роден, Аристид Майоль, Наум Габо, Жоан Миро, Альберто Джакометти, Генри Мур, Константин Бранкузи, әйел мүсінші Барбара Хепуорт, Пабло Пикассо сынды мүсіншілер еді. Осы алғашқы мүсіншілер туралы, немесе мүсіндегі модернизм дамуын В.А. Гаврилов, Э. Гомбрих, Н. Коллинс, М.Ю. Герман, В.Н. Прокофьев, О.А. Прошкина, С. Хачатуров, Е.Гусева,  В. Цигаль, А. Раппапорт, Н. Апчинская, А. Фрер, А.Б. Матвеева сияқты ғалымдар зерттеген.

ХХ ғасырдың 60-жылдары кеңестік Қазақстанда мүсін өнері айтарлықтай өсіп, оған деген қызығушылық арта түсті. Қазақстандағы мүсін өнері жаңа шешімдер мен тақырыптарды, көлем мен кеңістік қарым-қатынастарын игеруге ұмтылып, заман тақырыбын жүзеге асыру үшін барынша жаңа тәсілдерді іздестірді. Классикалық мектептің идеологиясына сыймаған келесі буын, яғни, мүсін өнерінің жаңа толқын өкілдерін Мәскеу, Ленинград көркемсурет жоғары оқу орындарын және сол кездегі еліміздегі жалғыз Алматы көркемсурет училищесін бітірген мамандар құрады. Олар: Т. Досмағамбетов, Е. Мергенов, Е. Сергебаев, Б. Мұсабаев, В. Рахманов, Р. Ахметов, М. Айнеков, О. Прокопьева мен Я. Колотилин сияқты өзіндік мәнерді меңгерген жаңа идеяны ұстанған мүсіншілер еді. Бүл мүсіншілер үлттық сананы қалқан еткен белді өкілдердің портретін сомдап бейнелеуге кірісті [3]. Дүниежүзілік соғысты адамзаттың ең үлкен дағдарысы, адам баласының рухани-ұждандық тұрғыдан ең ірі құлдырауы деп санаған əлем модернистері көркем ойлауды жаңа көкжиекке бағыттау, түп-тамырымен қайта қалыптасу деп білсе, 1960 жылдардан бастап қайта өріс ала бастаған қазақ өнеріндегі модернизм маркстік-лениндік эстетикаға көзсіз берілуден бас тартқан, тоталитарлық сана үстемдігінен арылуды ойлап еркіндікке ұмтылды. Дәл осы кезеңде КСРО аумағында бейнелеу өнерінің барлық саласында  социалистік бағыт басым түрде бағаланып дамып отырды. Сөйтіп, ХХ ғасырдың 70-80 жылдар туындыларында өзіндік қолтаңбалар пайда бола бастады. 1980-1990 жж. Қазақстан бейнелеу өнері тың ізденіспен, еуропалық жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгерумен ерекшеленеді. Жаңа бағыттың көш бастаушылары мүсін өнерінде  Е.Мергенов, В. Рахманов, А. Есенбаев, Э. Казарян болды.

Ендігі кезекте Қазақстан мүсін өнеріне модернизм бағытын алып келген мүсінші Еркін Мергенов шығармашылығына тоқталып өтейік. Еркін Мергеновтың шығармашылығы - Орталық Азия өнеріндегі бірегей құбылыс десе болады. Сол себепті, 2017 жылғы Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.А. Назарбаевтың «Рухани жаңғыру - болашаққа бағдар» мақаласына сәйкес жүзеге асырылудағы «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» мемлекеттік жобасы бойынша осындай дара тұлғаларды елімізде ғана емес, шетелде де кеңінен таныстыру өзекті деп санаймыз. Оның мүсіндік туындылары жаһандық тарихи өзгерістер дәуірінің белгілері болып табылады. Оның авторлық қолтаңбасын қалыптастыру кезеңі 1960-жылдардан басталған еді. Көлемі жағынан шағын ғана «Шеңбер» (қола) деген композицияда Е. Мергеновтың болашақ жұмыстарының формалды және семантикалық әртүрлілігінің квентэссенциялық анықтамысындай, философиялық және көркем ой-толғамдарының көптеген астарлары қордаланған. Мүсінші 1970-1985 жж. аралығында өзінің ең танымал жұмыстарын сомдады. Отандық белгілі өнертанушы Камилла Ли мүсіншінің 1970-1980 жж. туындылары - «Кездесу» мен «XX ғасыр» жұмыстарына талдау жасап, шығармашылығының өзіндік кілт-коды деп атайды: «Композицияда ұлттық киім киген әйел, сүт құятын бөтелкелерді артқан велосипедтің рөлінен ұстап тұр. Басты тақырып – екі бір-біріне жат көшпенді, шығыс отырықшы батыс өркениеттерінің қақтығыс «Кездесуін» бейнелеу үшін суреткер сұңғаттық тіл ретінде натурализмді таңдаудың мәні деректі құжаттау деп түйсіну керек сияқты. 1985 жылғы «ХХ ғасыр» жұмысы көрермендердің ойын жан жаққа жүгіртті. Мүсінші қарапайым «веналық» орындықта ғарыштық костюм киген космонавтты неге екені белгісіз жалаңаяқ отырғызып қойған. Ғарышкердің бейнесі адам бойына пара пар, орындық та барлық бөлшектерімен нағыз өзіндей етіп орындалып бейнелеу әдісінің реалистік ұстанымдары шегіне жете сақталған» [4].

Еркін Мергенов қазақ модернизмінің негізін қалаушы мүсінші екені белгілі, дегенмен, мүсіншінің барлық туындылары модернизм бағытында жасалған деп айту қиын. Мысал ретінде, мүсіншінің «Махамбет» туындысын итальяндық мүсінші М. Маринидің 1951 жылы жасаған «Падающий всадник» жұмысымен байланыстыруға болады. Осыған орай мүсіншінің жұмыстарына талдау жасап жүрген өнертанушы Н. Еженова өз мақаласында мүсіншінің бірнеше туындысын талқылап талдау жасаған: «Мергеновты шабыттандырған иконография мен пішіндер М. Маринидің «Аттылар» жұмыстар топтамасында бар. «Махамбет» мүсініндегі әдейі ұзартылған ат мойынының кернеуі тақырыптың қайғылығын күшейтіп тұр. Ат пішінінің қалыптан тыс ұлғайтылған пропорциялары, онымен бірге аттың салмақтылығы, және жануар аяғының жіңішке пішіндері драматизм сезімін оятады» [5]. Өнертанушы А. Алимхожина шебердің «Екеу» туындысына өз пікірін былай білдірген: «мүсінші Е. Мергеновтың «Екеу» туындысы пластика мен кеңістікті біріктірген көлемді-кеңістік композициясында өзіндік пішінге ие болды. Мүсінші туынды барысында тұрпаттар мен кеңістікті бірге сомдайды. Кеңістік оның композициясында эмоциялы көзқараста емес, тікелей сезуді талап етті. Егер Е. Мергеновтың «Екеу» мүсінінің құрылымына назар аударсақ, сәулеттік композиция ережесін ұстанғанын көреміз, яғни сәулет тəрізді болып келеді» [6]. 

Oтандық өнертанушылармен қатар шетелдік мамандарда Е. Мергенов шығармашылығына қатысты өз ойларын білдірген. Атап айтар болсақ, 2010 жылы Н. Скаков мүсіншінің 14 туындысы туралы монография шығарды. Қылқалам шебері жөнінде АҚШ Стэнфорд университетінің докторы, славян тілі және әде­биеті кафедрасының аға ұстазы Н. Скаков: «Суретшінің жасампаздық күш-қайраты туын­датқан шығармалары түрлі сала­дағы: тарих, дін, философия, әде­биетте ерекше шығармалар жазуға ықпалын тигізді. Ол ұсынған тақырыптар терең ойларға қоз­ғау болды» - дейді. Ал, мүсіншінің шығар­машылығын толыққанды зерт­теп жүрген ресей сыншысы А. Сабитов: «Е. Мергенов – екі мәдениеттің суретшісі. Оның көп­теген жұмыстары ХХ ғасырда орын алған еуропалық пластиканы жай ғана зерделеуге жатады. Бірақ негізгі тақырыбына келгенде көкейкестілігі басым тұрады. Дала мәдениеті, Шығыс өркениеті бөлекше көрініс табады. Еркін Мергенов әрқашан өзгеше жұмыстарымен өз заманының озық болғаны деп саналады. Кеңестік бейнелеу өнерінің бағаланбай қалған классигі және жаңа Қа­зақстанның «ашылмай қалған ал­ғашқы мүсіншісі» [7] - деген баға берді. Бұл жерде Қазақстандық шебердің шығармашылығы жайлы жинақтың құндылығы - талдаулардың әртүрлі әдістемелік ерекшеліктерімен ғана емес, ең бастысы, оның осы заманғы гуманитарлық ілімдердің өзекті сұрақтарын анықтауға тигізген ықпалында болса керек. Кітап басылып шыққаннан кейін, Е. Мергенов Англияның Оксфорд университетіне Қазақстан өнері жайлы лекция оқуға шақырылып, «Эко» деген жүмысын тарту етеді. Бүгін ол еңбегі «Тринити» колледжінің ауласында Барлах және Барбара Хепуорд шығармаларымен қатар тұр [8].

Оксфорд университетінің профессоры А. Джефферсон өз ойын былай жеткізген: «Мергеновтің «Автопортреті» ғасырлар бойы өмір сүре келе, өнер әлемінде мәңгі қалатын туындылар секілді барлық қасиеттерге ие. Аяқ қолы жоқ мүсінге қарағанда, қарапайым заттарды ойлап, археологиялық мұражайда болғандай әсер қалдырады. «Автопортрет» – негізінен 1970-ші жылдардан бастап Мергенов жасаған бірнеше портреттердің бірі» [9].

Оксфорд университетінің басқа профессор ғалымы Катриона Келли де Е. Мергеновтың «Ананың портреті» туындысына өз ойын білдірген: «бюст кез-келген атрибутикадан айырылған экзотикалық түрімен белгілі бір мәдени мәнмәтіннен тыс келеді. Бұл туындының тақырыбының арқасында біз мүсін мен автордың тығыз байланысын байқаймыз. Е. Мергенов портрет жанрын бәрінен де жоғары бағалап, ХХ ғасырдың мүсін өнеріндегі күрделі жанр деп есептейді. Дегенмен, мүсінші мұнда жаңа жетістікке қол жеткіздім деп ойлаған. Қарт әйелдің бетіндегі әжімдерді азайту арқылы мүсінші ана бейнесіндегі сабырлылықты, тұтастық пен ұстамды сұлулығын көрерменге жеткізе алды» [10].

Мүсін өнерінде адам қозғалысын шешудегі бұл тәсіл «контрапост» деп аталады. Көне грек мүсіншісі Поликлетте осы тәсілді өз туындыларында жеткізе білгендігі тарихтан белгілі. Еркін Мергенов «Куроста» дәл осы тәсілге көңіл бөлген. Негізінде, «курос» - сөзі б.з.д. 6 ғасыр көне грек архаикалық кезеңіндегі ер адам мүсінінің атауы болып саналады. Е. Мергенов туындысындағы «Курос» тақырыбы - осы көне мәдениеттің ықпалынан болса керек. Әлемді танудағы көне Эллада мәдениетіне ассоциация жасаған мүсінші куростың осы заманғы интепретациясын тудырады. Ежелгі грек куростарымен салыстырғанда Мергенов шығармасындағы курос арық және дене бітімі жұтаң келген: аяқ-қолдары жіңішке, бейне-бір каркастан құралған адамға ұқсас робот тәрізді. Анатомиялық тұрғыдан анық берілген сүйектері мен денесінің кейбір мүшелерінде көрініс тапқан бұлшық еттері болмаса, ер адамның тұрпаты толыққанды азып кеткендей әсер қалдырады. Жазушы А. Немзер бұл туындыға келесі көзқарасын білдірген: «туындыдағы «құлаққап» технологиядағы адамның жетістігі емес, қасіретінің белгісі ретінде бейнеленеді. Жаңа бұйымның физиологиялық табиғатымызды жойып, адамгершілік қасиеттерімізден айырып, дәстүрлі құндылықтарды жоғалту жолында мәңгүртке айналдырмасқа кепілдік жоқ. Болашақта тегін ұмытқан санасыз ұрпақ өсіп жетілсе, ол тек қазіргі аға буынның ғана күнәсі. Мүсінші шығармалары арқылы әркімді болашаққа жауапкершілікпен қарауға шақырады. Ол өзге халықтың емес, өз халқының мәселесін қозғайды. Туған елінің келешегіне алаңдап, батыл қадамдарға барады» [11].

Е. Мергеновтың «Пьета» мүсіні «Адасқандардың қайтып оралуы» - деп басқаша да аталады. Дінтанушы Джордж Паттисон «Пьета» мүсініне өз ойын да айтқан еді: «бұл туындыда мүлде бөлек сюжетке тап боламыз. Баласын жоқтап отырған ананы да, соңғы сапарға аттанған пайғамбарды да көрмейміз. Өйткені туынды діни тақырыпты емес, қоғамдық, әлеуметтік тақырыпты қозғайды. Ұлын жоқтаған құдай-ана мен соңғы сапарға аттанған пайғамбардың кескіні бұл мүсінде өзгеше мәнерде сипатталады. Ана мен құдай бейнесін бір образда түйістірген мүсінші осы заманның ирониясын бейнелейді. Осы бір көрініске қарап мүсіншінің болашаққа алаңдап, келер ұрпақтың алдындағы үлкен жаукершілікті сезінетінін байқауға болады» [12].

Е. Мергеновтың тағы бір «Алдын ала сезіну» туындысын сипаттайтын болсақ, туындыда әркімнің өз әлемі мен өзіндік көзқарасы бар деген ой жатыр. Көзқарастардың қарама қайшылығына қарамастан, бұл әлем байланыстарға негізделген. Бұл дүниедегі неше түрлі тағдырлар қиындықтары сынақ болсада, адамдар арасындағы байланыс әлем тепе-теңдігін қалыптастырады дегендей. Заманауи талаптарға сәйкес жұмыс істеп, жаңа бағыттар бойынша ізденістер жасаған өзгеде мүсіншілер бар. Оларды Е. Мергеновпен байланыстыратын жаңашылдық пен еркіндікке деген ұмтылыс, яғни ұлттық ерекшеліктерді жаңа тәсілдермен байланыстыру. Ендігі кезекте заманауи ағымында еңбектеніп жүрген мүсіншілер шығармашылығына тоқталсақ. Вагиф Рахманов, Асқар Есенбаев, Зулхарнай Кожамкулов, Асқар Есдаулет, Алибек Мергенов және т.б. шеберлермен бүгінгі отандық постмодернистік мүсін өнері дамып жатқанын байқаймыз.

Е. Мергеновтың замандасы - Вагиф Рахмановтың (1940 ж.) үлкен көрмелерде оның көптеген жаңа еңбектерін көруге болады. Солардың бірі - қола мен тас арқылы орындалған «Даладағы Силуэт» туындысы ерекше мәнердегі жаңашылдықпен басым көрсетіледі. Оның өзгеше силуэттегі пластикамен сомдалған күрделі келесі туындыларын атап айтсақ: «Ханшайым», «Силуэт-II», «Испан», «Торс», «Жұлдыздарға қарау», «Құс», «Көк құс» болып келеді. Жұмыстарының басым көпшілігін қола, шыны, тас, ағаш секілді материалдарды қолдану арқылы жасайды.

Шоқан Төлеш (1954 ж.) жан жақты ойлана білетін адам. Ш. Төлеш өз ойын сызықтар, көлемді үш өлшемді сызықтар арқылы жеткізе алады. Ол Швейцарияда (Базель, Сюрзей қалалары), Лихтенштейн княздігінде (Вадуц қаласы), Қазақстанда «ТенгриУмай» галереясы мен Мемлекеттік өнер мұражайда жеке көрмелер өткізді. Орталық көрме залында (Алматы қ.), Президенттік мәдениет орталығында (Астана қ., 2003 ж.) көрмелер ұйымдастырды.

Зульхайнар Кожамкулов (1953 ж.) көптеген заманауи мүсіндер авторы: Алматы қаласының әл-Фараби даңғылында ең танымал жұмыстарының бірі «Батыр» орналасқан. Негізінен туындыларын автокөлік шеберханасында көлік бөлшектерінен стимпанк стилінде жасайды. Оның туындыларын АҚШ, Германия, Моңғолия, Корея галереялары сатып алды.

Асқар Есенбаев (1959 ж.) мүсіндік пластиканың түрлі тілдерін меңгерген. Оған белгілі бір модельдің ішкі күйін көрсете алатын классикалық формалардың призмасы арқылы көрінетін табиғат тілі қол жетімді. «Тілектерді орындау бөлмесі», «Вавилон мұнарасы», «Өмір ағашы», «Әлемді құру», «Ғарыш», «Сауле» және басқаларда тек идеяның, материяның, форманың бірлігін көрсетеді. Суретші Қазақстан өнеріне 80-жылдардың ортасында келді. Ол бірден өзін жарқын кәсіби шеберлікпен жариялады. Оның күрделі көп фигуралық жұмыстары: «Балалар», «Переславльдегі жаз», «Джудит», «Космогония» - бірден көркемдік ортада танылды. Осы уақыттан бастап шебердің шығармашылығы отандық мәдениеттегі тұтас бағытты айқындайды. Бүкіл шығармашылық кезеңінде ол 150-ден астам мүсін туындыларын, сонымен қатар, кескіндеме, графика жасады, олардың әрқайсысы өнердегі ерекше құбылыс болып табылады.

Асқар Есдәулет (1962 ж.) классикалық көркемсурет білімін алып, сонымен қатар, Еуропада тәжірибе жинап, халықтық көркемөнерді еуропалық модернизммен байланыстыруда. Оның кескіндеме мен мүсін туындыларын жасау барысы әрқашан стандартты емес. Композициялық тәсілдері өзгеше болып, тың ізденістермен ерекшеленіп келеді. Оның шығармаларынан ұлттық нақыш бірден көзге түседі («Немере»). Шебердің шығармаларына өз тарихын біліп, өткенге құрметпен қарайтынын байқауға болады. Туындыларында суретші өзін адамзат тарихының бір бөлшегі ретінде сезінетінін айтқысы келгендей әсер қалдырады.

Эдуард Казарян (1964 ж.) танымал мүсінші, оның негізгі жұмыс жасайтын материалдары қола, керамика, болат (Бөтен-ІІІ) Шығармашылығының негізгі тақырыбы әрқашан ғаламның мәселелері, әлемнің шығу тегі, адам, барлық тіршілік иелерінің шексіз байланысы болып қала береді.

Ербосын Мелдібеков (1964 ж.) шығармаларының тақырыптары Орталық Азия елдерінің тарихы мен саясатынан шабыт алған. Ол тарихи құжаттарды, суреттерді, мүсіндерді, пейзаждар мен кейіпкерлерді зерттейді және оларды жаңа ұлттық бірегейлікті құруға тән парадокстарды көрсету үшін әзіл мен абсурд элементтерін қолдана отырып қайта қарастырады. Суретші мүсін, инсталляция, перформанс, бейне және фотография жанрында жұмыс істейді («Туған күн»).

Қазіргі таңда модернизм бағытында еңбектеніп жүрген заманауи мүсіншілерден Алибек Мергеновты (1976 ж.) атап айтуға болады. Мүсіншінің «Алатау» мүсіндік композициясы ЭКСПО-2017 – І Халықаралық Еуразия мүсін биенналесі байқауында Көкпар» туындысымен бас жүлдеге ие болған. Мүсінші туындыларына қарап Қазақстан мүсін өнеріндегі постмодерн бағытының болашағы жарқын деп сеніммен айтуға болады.

Қорытындылай келе, XIX-ғасырдың аяғында Батыс Еуропада пайда болған модернизм бағыты әлемдік бейнелеу өнеріне өзгерістер енгізді. Оның ішінде мүсін саласына үлкен өзгерістермен жаңа бағыттар алып келген - О. Роден, А.Майоль, П. Пикассо, Б. Хепуорт, А. Джакометти, Г. Мур, К. Бранкузи және т.б. мүсіншілер тобы қалыптасты. Модернизм Ресей бейнелеу өнері арқылы Қазақстанға өз әсерін тигізіп, ХХ ғасырдың 60-шы жылдары кеңестік қоғамда мүсін өнері айтарлықтай дамыды. Қазақстандық мүсіншілер жаңа шешімдерді іздеп тың тақырыптарды көтеруге ұмтылды. Жаңа тақырыптар аясында өз ойларын жүзеге асыруға ұмтылған суретшілермен мүсіншілер жаңа тәсілдерді іздестірді. Мүсін өнері сахнасына жаңа бағыттың көш бастаушылары - Е. Мергенов, В. Рахманов, А. Есенбаев сынды шеберлер келді. Дегенмен, КСРО аумағында бейнелеу өнерінің барлық саласында социалистік бағыт басым түрде бағаланып дамып отырды. 1980-ші жылдарыд қайта өріс ала бастаған қазақ өнеріндегі модернизм социалистік эстетикаға көзсіз берілуден бас тартты. Сөйтіп, тоталитарлық сана үстемдігінен арылуды ойлай бастап, жарқын коммунизмге бет алып бара жатқан өз қоғамдарының болашағына деген сенімсіздік ойлардан күш алды. Осы тұста өзге мүсіншілер мен суретшілерден ерекше дараланған қылқалам шебері Е.Т. Мергенов болды. Оның еркіндікке ұмтылған ойлары көптеген жас мүсіншілерге ерекше талпыныс сыйлады. Нәтижесінде, 1990-2010 жылдары Е. Мельдибеков, А. Есдаулетов, Э. Казарян, А. Мергенов cияқты мүсіншілер буынының қалыптасуына алып келді. Бүгінгі күні, Қазақстан мүсін өнерінің осы постмодерн бағытында қызығушылық танытып еңбектене бастаған әр жас мүсіншінің шығармашылығымен толығып даму үстінде.

Әдебиеттер тізімі:

1. Рыков А.В. «Искусство модернизма: основные принципы». / Вестник СПбГУ. Сер. 2. 2011. Вып. 4.
2. Утяев А.Ф., Жарылғапов Ж.Ж. «Модернизм хақындағы теориялық дискурстар». - Қарағанды: «Хабаршы», ҚарМУ, Филогия сериясы №1(89). 2018 ж. 79 б., Б. 54-59
3. Абдрешов К. «Е.А. Сергебаевтың шығармашылығы және оның Қазақстан мүсін өнерінің дамуындағы орны». Диссертация. - Алматы Т. Жүргенов ат. ҚазҰӨА, 2019 ж., Б. 15.
4. Ли К. Еркін Мергенов уақытты сезіну (мақала). – Альбом-каталог. -Астана. 2018 ж., 80 б.;
5. Мергенов Е. Ретроспектива / құрастырушы А. Мергенов, Н. Еженова авторлық мақала. - Алматы: RUAN. 2020. – 80 б.;
6. Алимхожина А. И. «Екеу атты мүсіндердің көркемдік шешімінің ерекшеліктері» (Е. Мергенов пен М. Жүнісбаев туындылары негізінде).
7. // Қастеев оқулары. Алматы: Ә. Қастеев ат. МӨМ, 2017 ж., 205 - 211 бб.;
8. Сабитов А. Р. Еркин Мергенов (альбом-монография, совместно с А. Кодаром) – М.: Соцветие, 2008. – 131 с.
9. Қалиұлы М. «Мүсінші». – Алматы: Қазақ газеттері, 26.11.2010 ж., http://kazgazeta.kz/?p=4870. (сұрау күні – 01.04.2021 ж.)
10. Джефферсон А. «Автопортрет (1971)». 14 эссе о скульптурах Еркина  Мергенова. – Алматы: Интерпринт, 2010. – 190 б., Б. 19-33
11. Келли К. «Портрет матери (1977)». 14 эссе о скульптурах Еркина Мергенова. – Алматы: Интерпринт, 2010. – 190 б., Б. 47-57
12. Немзер А. «Курос (1998-2000)». 14 эссе о скульптурах Еркина Мергенова. – Алматы: Интерпринт, 2010. – 190 б., Б. 169-181
13. Паттисон Д. «Пьета (1998-2000)». 14 эссе о скульптурах Еркина  Мергенова. – Алматы: Интерпринт, 2010. – 190 б., Б. 155-169.