ҚАЗАҚ ДУБЛЯЖЫ МЕКТЕБІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

ҚАЗАҚ ДУБЛЯЖЫ МЕКТЕБІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

Муқан Мағауия Нурғалиұлы

магистрант, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан, Алматы

Қазыбек Гүлмира Құдайбергенқызы

доц., қауымдастырылған проф., әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан, Алматы

FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE KAZAKH DUBBING SCHOOL

Magauiya Mukan

Master’s student, Al-Farabi Kazakh National University,

Kazakhstan, Almaty

Gulmira Kazybek

docent, associate professor, Al-Farabi Kazakh National University,

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Әр елдің мәдениеті мен болмысының, салт-дәстүрінің қандай екендігін кино деген бір сиқырлы әлем көзіңді ашып, біліміңді кеңейтеді. Кино әдебиет, театр, бейнелеу, музыка өнерінің шығармашылық дәстүрлерін бойына сіңіріп, өмір шындығын әсерлі сипаттап көрсетуімен ерекшеленеді. Көркемсуретті кинолардың әр елде, әр тілде шығуына байланысты ол фильмдерді бүкіл халықтың игілігіне айналдыру мақсатымен басқа тілдерге тәржімалап аудару, яғни дубляж жасау мәселесі дүниеге келді. Қазіргі әлемдегі кинематографияның сөзсіз маңыздылығын және бейнефильмдер өндірісінің дамуымен қолдау тапқан өнердің осы түрінің танымалдылығының тұрақты өсуін ескере отырып, бүгінгі таңда ең өзекті мәселелердің бірі – кинодубляждың тарихы екенін айтуға болады.

Жұмыс аясында қазақ дубляжы мектебінің дамуы жайында сөз қозғалады. Жұмыстың мақсаты – КСРО кезеңінен бастау алатын қазақ дубляжының қалыптасу тарихы туралы баяндау. Әрқайсысы бір немесе бірнеше айрықша ерекшеліктерімен сипатталатын кезеңдерге шартты түрде бөлінген қазақстандық дубляждың тарихына жалпы шолу беріледі. Қазақ дубляжына еңбегі сіңген дубляж режиссерлері мен актерлерінің есімдері аталып, олардың жасаған дүниелері толық ашылады. Кеңес уақытындағы «Союзмультфильм»  киностудиясы жанынан ашылған қазақ бөлімшесі, «Aray Media Group» кәсіби дубляж студиясы мен интернетте өз дүниелерін қарапайым көрермендерге паш етіп жүрген «Dopamine studio», «Gur Gur Apshenie», «Qial Dub», «Ani Dybys» сияқты әуесқой студиолар туралы мәлімет беріледі.

Бұл мақала өнертану, режиссура, мәдениеттану, актерлық өнер саласындағы мамандарға, осы бағыттар бойынша маманданған оқытушылар мен студенттерге арналған. Тарихи даталарға толы кинематография туралы кең көлемді материал мақаланы Қазақстан кино тарихына қызығушылық танытатындардың барлығына қызықты әрі пайдалы болмақ.

ABSTRACT

The magical and fascinating world of cinema opens doors about culture, expands knowledge about the life and traditions of each country. Cinema is distinguished by the fact that it absorbs the creative traditions of literature, theatre, fine and musical art, and an impressive description of the realities of life. Due to the fact that feature films are released in different countries and in different languages, the problem of their dubbing into other languages was born in order to make these films useful for all mankind. Taking into account the undeniable importance of cinematography in the modern world and the steady growth in the popularity of this art form, supported by the development of video production, one can say that one of the most pressing issues today is the history of film dubbing.

The article will focus on the development of the Kazakh dubbing school. The purpose of the work is to tell about the history of the formation of Kazakh dubbing, dating back to the times of the USSR. A general overview of the history of Kazakhstan dubbing is given, conditionally divided into periods, each of which is characterized by one or more distinctive features. The names of dubbing directors and actors who have contributed to the Kazakh dubbing are mentioned, and their work will be fully revealed. Information is provided about the Kazakhstan branch of the “Soyuzmultfilm” film studio opened in Soviet times, the professional dubbing studio “Aray Media Group” and the amateur studios “Dopamine studio”, “Gur Gur Apshenie”, “Qial Dub”, “Ani Dybys” demonstrating their world to ordinary viewers on the Internet.

This article is intended for specialists in the field of art criticism, directing, cultural studies, acting, professors and students specializing in these fields. Extensive material on cinematography, saturated with historical dates, will make the article interesting and useful for everyone interested in the history of cinema in Kazakhstan.

Кілт сөздер: дубляж, киностудия, кино, актерлер, тарих, хронология, мәдениет.

Keywords: dubbing, film studio, film, actors, history, chronology, culture.

Кіріспе. Қазақстан – мәдениеті бай әрі тарихи мұрасы бар ел. Мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі – қоғамның дамуы мен ұлттық бірегейлікті қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын киноиндустрия. Киномәдениетті насихаттау тәсілі – шетелдік кинофильмдерді қазақ тіліне аудару және дыбыстау. Бүгінгі таңда қазақ дубляжы елдегі кинофильмдерді аударудың ең танымал және сұранысқа ие әдістерінің бірі болып саналады.

Алайда қазақ дубляж мектебінің қалыптасуы мен дамуы оңай болған жоқ. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында қазақ тілі кинематографияда кеңінен қолданылмады және шетелдік фильмдердің көпшілігі орыс тілінде көрсетілді. Техникалық өңдеудің аз болуы және шетелдік туындыларға қол жеткізбеуі де қазақ дубляж мектебінің дамуына айтарлықтай кедергі болды.

Қазіргі таңда кинематография саласында фильмдерді дубляждау туралы сұрақтар барған сайын маңызды болып келеді. Бұл мәселелерді шешудің қазақ тіліне дубляждалған фильмдер үшін ерекше маңызы бар. Фильмдерді дубляждау және тіл мәселелерін шешу қазіргі уақытта әртүрлі кино мамандарының назарын көбірек аударып жатыр [2]. Бұл жақсы дубляждалған фильмдердің көрерменнің дұрыс қабылдауы үшін жасалынып жатқан дүние. Нақты жасалған сапалы дубляж – түсірілген фильмнің маңызды бөлігі [5]. Дубляж – фильмнің немесе түсірілген материалдың болашаққа арналған билеті. Сондықтан қазақ дубляжының мәселесін зерттеп, еліміздегі дубляждың даму жолдарын айқындау – қазіргі кинематографияның өзекті мәселелерінің бірі. Киноматериалдарды қазақ тіліне дубляждау мәселесі Тіл туралы заң қабылданғаннан кейін ерекше өзектілікке ие болды [10]. Бұл құжат сонау 1989 жылы қабылданып, Орталық Азия аумағындағы алғашқы заңнамалық акт болды. Қазақ тілінде телевизиялық контент шығармайтын телевизиялық трансляторлар үшін көркем, анимациялық және деректі фильмдер мен телехикаялардың дубляждалуы аталған заңды сақтау мәселесінің өзіндік шешімі болды. Республикалық және өңірлік телеарналардың эфирлері қазақ тіліне дубляждалған өнімдермен толтырыла бастады. Сол немесе басқа бағдарламаға қазақ дыбыс жолағын жасауға мүмкіндігі болмағандар теледидар материалын субтитрлеуге машықтана бастады.

Бір жарым сағатқа созылатын фильмнің артында көбінесе ерінбей еңбек еткен жүздеген адамдар тұрады: актерлер, режиссерлер, сценаристер, операторлар және тағы басқалар. Алайда тіпті фильмнің бүге-шүгесіне дейін білетін киносүйер қауым кейде шетелдік фильмдерді сомдап, үлкен рөл атқарып жүрген адамдарға назар аудармайды. Олар – шетелдік фильмдерді локализациялап, қазақтілді аудиторияға бейімдеп, тер төгіп жүрген дубляж актерлері мен соған қатысты адамдар. Қазақстандағы кино өнері мен дубляж тарихы бар ма деген сұрақ осыдан туындайтыны рас.

Материалдар мен әдістер. Зерттеу материалы ретінде «Қазақфильм» киностудиясы мен басқа кәсіби және әуесқой студиялары алынды. Зерттеу барысында 1940 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі Қазақстан дубляжының даму тарихы мен хронологиясы талқыланды. Зерттеу жұмысы барысында алғашқы қазақ киностудиясы, дыбыс режиссерлері мен актерлері, қазақша аударылған фильм, телесериалдар жайлы мәліметтер зерделенді.

Мақалада түсіндірмелі әдісі және әдеби-тарихи саралау қолданылады, яғни зерттеуші жалпы идеядан бастап, зерттеуді болашақ тақырыптарға жетелейтін құрал ретінде пайдаланады. Ол зерттеуге қатысты нақты өнім туралы ақпарат аз болған жағдайда егжей-тегжейлі ақпарат беруге арналған. Түсіндірмелі зерттеу – бұрын терең зерттелмеген мәселені табуға көмектесу үшін жүргізіледі. Мақалада қазақ дубляжы қашан және қайда ашылғаны, сонымен қатар оның қазіргі жағдайы көрсетіледі. Осы тақырыпты зерттеудің теориясы ретінде Қабыш Сирановтың  «Киноискусство советского Казахстана», Азамат Есенжолдың «Қазақ дубляжының дамуы қай деңгейде?», Наталия Аносованың «Закадровый перевод и субтитрирование: особенности и перспективы» мақалалары, Қ.М. Алдабергенов, Е.М. Арын, Б.Т. Баткеева сияқты мамандар құрастырған «Бір туар дара тұлғалар» еңбегі осы мақаланың тақырыбы жайлы әдеби-ғылыми еңбектері пайдаланылды.

Зерттеу нәтижесі. Әлемдік кино өнері қазақ жеріндегі кино өндіріснен әлдеқашан ерте басталғаны бәрімізге мәлім дүние. Қазақстан КСРО құрамында болғандықтан барлық керек дерлік нәрсені Кеңес Одағынан алып отырғаны шындық. Ең алғашқы дубляждық жұмыстар да кеңес уағында жасалды. Жалпы қазақ дубляжы дегенде көз алдыңа қазақтың тұрмыс-тіршілігін, сөйленісін, тынысын, рухани көзқарасын, байлығын, мәдениетін керемет жағымды дауыспен экран арқылы құлағымызға сіңірген, сонау бастау алған уақыттан бастап, қазіргі күнге шейін жалғасып, бізді қуантып жүргеніне сүйсінесің.

Киноларды басқа тілден қазақ тіліне аударып экранға шығару – «Қазақфильм»  киностудиясы құрылмай  тұрғанда  қолға алынған. Қазақ дубляжы 1940 жылы Мәскеудегі «Союзмультфильм» киностудиясы жанынан ашылған қазақ бөлімшесінде жасала бастады. Бұл бөлімше Ұлы  Отан соғысына дейін бірқатар көркем фильмдерді қазақ тіліне аударды. Белгілі орыс кинорежиссері С.Д. Евгеньевтің басқаруымен «Чапаев», «Он үш»,  «Ленин 1918 жыл», «Ленин Октябрьде» деген фильмдер қазақ тіліне  аударылды. Сол кезде Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтында оқып жүрген студент Қабыш Сиранов  «Ленин  Октябрьде», ал жазушы Қасым Тоғұзақов «Ленин 1918 жылы» фильмдерінің  сценарийлерін  қазақшаға тәржімалаған. Осы екі фильмнің  екеуін де актер Камал Қармысов Лениннің  сөздерін  тамаша әсерлі  қазақшалаған еді. Осыдан  соң Қабыш Сиранов «Он  үш», «Чапаев», «Яков Свердлов» фильмдерін аударды. Бұл фильмдердің басты рөлдерін  дубляждаған еліміздің халық әртістері Шәкен Айманов, Камал  Қармысов, Сейфолла Телғараев, Қазақстанның еңбек сіңірген әртістері Абдурахман Асимжанов, Мантай  Сыздықов  және  Атайбек  Жолымбетовтер.

Бұл – қазақ кино әлемінде дубляждың бастау алған жылдары болатын. Әрі қарай фильмді қазақ тіліне дубляждауды Алматы кинохроникалық студиясы кірісе бастады [13].

Ұлы Отан соғысы кезінде «Мосфильм» студиясы Алматыға көшіп келді. Сол кезде киномамандардың жоқтығынан қазақ тіліне бірен-саран фильм ғана қазақшаланған болатын. Алматыға көшірілген «Мосфильм», «Ленфильм» және Алматы киностудиялары Біріккен Орталық киностудияның ашылуының арқасында Қазақстанда тұңғыш қазақ киноактерлер мектебі  ашылды. Мұнда С. Эйзенштейн, Г. Рошаль, В. Пудовкин, Ф. Эрмлер т.б. кеңес  дәуірінің белгілі кинорежиссерлері еңбек сіңірді.

Осы мектептің түлектері Нәдия Шомбалова, Қуат және Майра Әбусейітовтер Қазақстанның алғашқы дубляж режиссерлері деген атаққа ие болған еді [6]. Дубляждалған фильмдер саны 1947 жылға дейін жылына 8-10-нан аспады, содан кейін жыл сайын 20-25 көркемсуретті және көптеген деректі шағын фильмдер аударылды.

Қазақ дубляжы Әбусейітова Майра Бекжұманқызының шығармашылығынан бастау алады. 1940 жылдан бастап ол дубляж саласында жұмыс істей бастады. Майра Әбусейітованың (1925-1996) есімі қазақ кинематографиялық өнерінің алтын жылдарын еске түсіреді. Өнер деген жолға ғажап талантының, адамгершілігінің, өр мінезінің, жүрегінің жұмсақтыңының, кемелденген парасатты мінезінің арқасында жеткен тұлға. Адамның жанын музыка, поэзия, өнердей лаулап алатындай қасиеті бар адам, өмірін қарапайым, елеусіз өткізіп, бар ғұмырын осы салаға кешті. Әбусейітованың мансаптағы алғашқы қадамы «Үлкен вальс» атты фильмінен басталады [1]. Өнердің ең жас түрінің сүйермені киностудия жанындағы актерлік мектепке түсті. Майра өмірде де, өнерде де бірге қол ұстасып жүріп өткен азаматты дәл осы жерде кездестірді. Ол – Қуат Әбусейітов (1925-2003) еді. Студия ұжымына қабылданып, Шәкен Аймановпен бірге «Науаи» фильмінің қазақша нұсқасын түсірді. Айманов Науаиді сомдаса, келіні Гүлидің рөлін Майра орындап шыққан болатын. Дебюттік жұмысы ойдағыдай іске асты. Актриса қазақ тіліне дубляждауға және басқа да фильмдерге шақырыла бастады. Өмірлік міндетін тапса керек, өнер саласында өзіне тең келетін жан жоқ деп сезінді. Ауылдың бір жерінде, шалғайдағы жайлауда жүрген қарапайым қазақ көрерменіне үлкен мәдениет керек екенін, Чехов пен Шекспир, Долженко мен Эйзенштейн керек екенін түсінді. Орысшасын түсінбегендіктен оларға жаңа әлемді көру үшін қазақ тіліндегі аудармасы қажет болатын. Осылайша ісінің қажеттілігі мен маңызын сезді. Жарты ғасыр бойы қараңғы залда мыңбояулы сиқыр жасап, өз сүйікті ісін істеп жүрген жайы болды. Шебер режиссерлер мен актерлар, кеңестік және әлемдік экранның элитасы Әбусейітованы шабыттандырды. Ол қазақ тілінің үлкен жанашыры болатын. Майра Бекжұманқызы М. Бақтыгереев, А. Кенжеков, А. Исмаилов, М. Құланабаев, А. Кенжеев, Н. Жантөрин, Е. Сегізбаев, Т. Жаманқұлов, О. Қалмырзаев, Т. Мейрамов, З. Шарипова, Б. Римова, Ф. Шарипова, Г. Әбдінәбиева, Н. Мышпаева, Г. Белбаева, Л. Кәден, Т. Тасыбекова сияқты керемет дауыс иелерін оқытты. Осы күнге дейін біз кинода және басқа да көптеген жобаларда осы тамаша актерлердің дауысын естіп келеміз.

Алға қарай дамып отырған сайын, елімізде бұл өнерді де игерген мамандардың қарасы көбейе бастады. Соған орай Қазақстанда да студия ашу керек деген шешімге келді. Сөйтіп 1941 жылы «Қазақфильм» студиясы құрылды.

Қ. Сиранов, Х. Дәулетбеков, Я. Смирнов, Г. Новожилов, Е. Тынышпаев сияқты кинематографиядан жоғары білімі бар азаматтар қазақ студиясын құруға атсалысты. Аталған азаматтарға кейіннен Ш.Айманов, Ғ.Мүсірепов, Қ. Сатыбалдин, Ш. Хұсаинов, Д. Тіналина, М. Әбусейітова, Н. Шомбалова,  И. Верещагин, М.Бегалин, С. Қожықов, К. Ахметова, О. Әбішев,  Ф. Әбсаләмов, І. Бошаев,  Т. Дүйсебаев,  А. Қарсақбаев,  А. Машанов, Г. Ысмаилова, Р. Мұхамедьярова, О. Сүлейменова, Т. Дәулетқалиев, А. Нұғманов тағы басқалары келіп өз ізін қалдырды.

Дубляжға көбінесе әртістер, қазіргі Мұхтар Әуезов атындағы драма театрынан және Абай  атындағы опера және балет театрынан сұрыпталып алынып отырған жайы болды. Кейінгі жылдары дубляжға жасөспірімдер театрының әртістері де қатысты.

Сөйтіп «Қазақфильм» студиясындағы дубляж шеберханасы толыққанды киноөндіріс алаңына айналды. Бұл өндірістің алғашқы режиссері – Г. Серпуховитин. Г. Серпуховитиннен соң дубляжда режиссерлік қызметін С. Арықова, М. Кәлменов, Ғ. Есбатыровалар  атқарды.

65 жылдық тарихы бар «Қазақфильм» киностудиясында дубляж шеберханасынан мыңдаған көркем фильмдер аударылды. Дәл осы киностудияда көптеген Қазақстан дубляж өнері қалыптасып, дамыды. Дубляж режиссерлері, дублер-актерлер тәлім-тәрбие, тәжірибе алып шықты [9].

Ұлы Отан соғысынан бері өткен жылдар ішінде елімізде дубляж жұмыстары жүргізіліп, жыл сайын 60-тан астам көркем және 20-дан астам деректі фильмдер аударылды. Соңғы кезде қуыршақ және мультипликациялық  фильмдердің сөздерін де аудару қолға  алына бастады. Қазақстанда дубляж жасау жұмысымен М.Б. Әбусейітова, Д.Б. Тінәлина, Қ.Ә. Әбусейітов, Ф. Атушев, Ұ. Қолдауова сияқты режиссерлер, Ф. Шәріпова, М. Бақтыгереев, Ы. Ноғайбаев, А. Әшімов, Р. Мұхамедиярова, Н.Б. Ықтымбаев, Ә. Боранбаев, Н. Есімғалиев және т.б. актерлер де айналысты.

Қазақстанның халық әртісі, актер, Тілектес Мейрамов өзінің сұхбатында бір фильмді дубляждауға бір жеті кетсе, күрделілерін 15 күнге дейін дубляждайтынын айтып өткен болатын. Яғни әрбір туындыға аса жауапкершілікпен, сөйлеп тұрған кейіпкердің эмоциясын, жан-түйсігін, қуанған, мұңайған сәтін беру маңызды деген екен. Т. Мейрамовтың шәкірті, театр және кино актері Сағаділдә Үсібәлі дубляждаудың сәттерін атап көрсеткен болатын. Эпизодтарды дыбыстауға қатысып, тәжірибе жинады. Ол кезде қазіргідей технологияның жоқтығын, кейіпкердің дауысын кешіктіріп айтып, жылжыта салу деген болмайтынын, үш реттен артық қателесе алмайтындығын айтты. «Мүмкіндігінше, ұзақ дайындалып, бір рет оқуға тырысатынбыз», - деп басынан кешкен қызықты сәттерді баяндады [4].

Дубляждың ең маңызды шарты – сөздер мен сөйлемдердің синхрондылығын дұрыс және нақты жеткізе білу. Осы орайда қазақ әртістерінен әрбір сөзді, әрбір дыбысты дәл айту талап етеді. Дубляж актерлері оқып отыратын мәтіндегі сөздерді екі есе жандандыру үшін сценарий аудармасы көркем болуы керек.

Қазақстан кино өнері өз таланты мен шеберлігін туған халқының рухани мәдениетін байыту жолындағы ісіне арнаған адамдардың табанды ұмтылысының арқасында пайда болды. Бүгінде бұл адамдар шығармашылыққа толы өмір сүріп, бар күш-жігерін керемет фильмдер шығаруға бағыттайтын ұжым. Сөз қозғалып жатқан ұжым – «Қазақфильм» киностудиясы.

Кезінде ата-әжелеріміз бір фильмдегі орыс актерлерін көріп алып: «Әй, мыналарыңның қазақшасы судай ғой» деп тамсанушы еді. Бұл, әрине, сол кездегі керемет жұмыстың, жақсы дубляждың нәтижесі. Сол кезде көптеген балалар дубляж жасаған актерлердің есімдерін жатқа білетін. Фильм аяқталғаннан кейін олар автормен бірге дауыстап қайталайтын: фильмді дубляждаған – Фарида Шәріпова, Нүкетай Мышбаева, Әшірәлі Кенжеев, Торғын Тасыбекова, Кәукен Кенжетаев, Гүлзия Белбаева және т. б. Бұл да актерлеріміздің еңбегіне берілген жақсы баға деп есептейміз.

«Қазақстан» ұлттық телеарнасын, Қазақ радиосын, Шалқар радиосын, Астана радиосын және өңірлік телерадиокомпанияларды біріктіретін Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясы телеарнасында дубляж студиясының қалыптасу тарихы еліміздің электрондық бұқаралық ақпарат құралдары арасында ерекше орын алады. Оның өзіндік тарихы бар, теле және радиожурналистика мұраларына толы студия. Құрылу тарихы 1922 жылы Қазақ радиосының және 1958 жылы құрылған Республиканың бірінші телеарнасының тұрақты телебағдарламаларының эфирге шығуынан бастау алады. «Қазақстан» – мемлекетіміздің ақпараттық саясатын жүзеге асыратын мемлекеттік телерадиокорпорациясы. Республика халқын қамту жағынан даусыз жетекші орын алады. Қазақстан Республикалық телерадиокорпорациясы – НТК Қазақстан, Балапан, Мәдениет телеарналары, бірнеше радиостанциялар және 15 облыстық телеарналар. Көрсетілімдердің жалпы көлемінің айтарлықтай үлесін фильмдер көрсетілімдері құрайды. Олар – көркем, деректі, анимациялық фильмдер мен телехикаялар. Фильмнің көрсетілімі түгелдей дерлік қазақ тілінде жүргізіледі. Телеарна жылына мыңға жуық фильмді аударып, дубляж жасайды. НТК Қазақстан заманауи дубляж студиясы 2002 жылы қалыптаса бастады. Содан кейін студия әлі толық жұмыс істемеді, яғни негізінен сынақ күйінде мультфильмдер, деректі фильмдерді беріп отырды. Олардың біразы ғана эфирге шықты. 2003 жылы дубляж бөлімі ашылып, толыққанды жұмыс істей бастады. Бірақ ол кезде де экраннан тыс дыбыстаушы актерлер өте аз болды. Аудармашылар өздері аударып, біраз уақыт тіпті мәтіндерді өздері оқитын. 2003 жылдың аяғында және 2004 жылдың басында арнаға кәсіби актерлер шақырыла бастады. Олар – Нұржұман Ыхтымбаев, Гүлжамал Қазақбаева, Бекболат Құрманғожаев және Гүлназ Омарова. Аталған актерлер Қазақстан телеарнасының алғашқы дауыстары болды. Еліміз қазақ тілінде шет тіліндегі тарихи, деректі, көркем фильмдерді бірінші болып естіді. Нұржұман Ыхтымбаевтың дубляж студиясын қалыптастырудағы рөлі зор. Ол кезде дубляж режиссері де, көмекшісі де болған жоқ. Тіпті аудармашылар аз болды. Бірден шет тілінен қазақ тіліне аударатын аудармашы жоқтың қасы. Материалдар, мысалы, ағылшын тілінен орыс тіліне, одан кейін орыс тілінен қазақ тіліне аударылды. Фильмдер басқа тілдерден де аударылды. Н. Ыхтымбаев өзі басқарып, кадр сыртында өзі оқитын. Актерлерге кәсіби тұрғыда дұрыс бағыт-бағдар берді. Студияда дыбыстайтын екі актер ғана болды.

Қазақ тіліне аударылған алғашқы шетелдік көп бөлімді сериал италиялық «Спрут» сериалы еді. Сицилия мафиясымен және биліктің жоғарғы шоғырындағы сыбайлас жемқорлықпен күресетін полиция қызметкері туралы телехикая. Бұған дейін алғаш рет бұл телефильм КСРО-ға келіп, 1986 жылы маусымда көрсетілді. Телеарна көрермендері қазақ тіліндегі сүйікті сериалдарын зор ықыласпен тамашалайтын. Тек 2005 жылы телеарна штатына дубляж режиссері қабылданды. Бұл бұрын Қазақ радиосында жұмыс істеген Тоқтарбек Қамшыбай еді. Т. Қамшыбайдың арнаға келуімен Жомарт Зейнәбіл, Берік Айтжанов, Әйгерім Бақбергенова, Гаухар Әбдіжапбарова, Бекен Кемалданов сияқты актерлердің жаңа буыны шақырыла бастады. Сол жылдың күзінде Қайрат Домбаев, Абай Рахаев, Жанар Шабақова, Гүлнар Сматова сынды актерлердің үшінші буыны қосылды. Сол жылдан бастап студия толыққанды жұмысын бастады. Студияның өз актерлері, өз аудармашылары пайда болды. Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударған алғашқы аудармашы – Қасенов Дәурен. Бұл 2006 жылы еді. Ал 2006-2007 жылдары арнада корей, түрік тілдерінен қазақ тіліне аударған аудармашылар жұмыс істеді. Алғашқы түрік телехикаясы «Қыналы Қар» болса, корей телехикаясы «Жас Дәурен» (2005) болды. Екінші режиссер ретінде 2007 жылы Шарипа Сақтаған жұмыс атқарды. Ал 2009 жылы Эльмира Масалимова режиссердің көмекшісі ретінде келді. 2007-2008 жылдары алғаш рет араб тілінен қазақ тіліне «Сұлтан Бейбарс», 2008 жылы «Шыңғыс Хан» аударылды. Содан кейін түрік, корей және басқа тілдерден әртүрлі телехикаялар тәржімалана бастады. 2006-2008 жылдар аралығында түріктің «Бериван», «Зерде», «Әлия», кәрістің «Ханзада Жумонг», «Кұйынды мекен», «Мөлдір махаббат», «Дон И», «Сон Док Ханшайым» және т.б. қазақтың тілінде сайрай бастады.

«Қазақстан» телеарнасының кез келгенін қосып қалсаңыз, махаббатқа толы корей дорамалары, бітпейтін түрік сериялдары, арасында тіпті кейіпкерлері біресе жылап, біресе күліп, соңы билеумен аяқталатын үнді кино туындылары да қалыспайды. Себебі осы күнде еліміздің телекеңістігін аталған елдің кино-сериалдарына сұраныс бар. «Қазақстан» телеарнасы дыбыстаған халық арасында «Калянидің келіні» атанып кеткен Balika Vadhu (Келін) сериалы да бір уақытта қазақ халқын арбап-баурап алған еді [7]. Мыңдаған сериалдан тұратын үнді телесериалы елімізді қалай қызықтырып алды деген сұраққа жауап беретін болсақ, олардың келін мәселесі, үнді тұрмыс-тіршілігі бізге белгісіз бір дүние еді. Ел сүйіп көрді дегені – дубляж қызметкерлерінің ерен еңбегін бағалау деген сөз.

2009-2015 жылдары аралығында түсірілген түріктің «Дениз» телехикаясы қазақ көрерменінің көңілінен шықты. Кешке теледидарды қосып қалсаң, Дениз бен Мәрт, Мелих пен Бану сынды кейіпкерлерінің шытырман оқиғаларына куә боласың. Бұл сериалды да қазақшалатқан «Қазақстан» телеарнасы. Түрік дәстүрі, тілі, ділі қазаққа жақын болғандықтан ба, аударма мен дубляж керемет шыққан. Кейіпкерлердің сөйлеу синхрондылығы да дәлме дәл. Сонымен қатар «Қыналы қар», «Мың бір түн», «Сүлеймен Сұлтан», «Көкжалдар мекені», т.б. сияқты түрік сериалдары қазақ көрермендердің сүйіктісіне айналып, көздің жауын алды.

Қазіргі таңдағы дубляжға көңіл аударатын болсақ, арнайы білімі бар, жаттыққан дубляж актерлерінің жұмыстарын кинотеатрлардан көруге болады. 2010 жылдары «Қазақстан» телеарнасы дубляжды өз қолына алды. Себебі шетелден келіп жатқан қазақ қоғамына пайдасы бар дейтін фильмдерді дубляждаған ұлттық арнамыз қазақ көрермендерге арналардан беріп отырды. Тек ересек аудиторияны нысанға алмай, балалар туындыларын да көптеп дубляждауға тырысты.

2011 жылдан бері «Болашақ» ҚҚ мен «Меломан» компаниясы 27 холлиудтық кинокартиналарды қазақ тіліне сомдаған болатын. Қор директоры Динара Шайжүнісованың айтуынша, 2019 жылы кішкентай көрермендер назарына қазақ тіліне аударылған 5 фильмнің тұсаукесері болды: 28 наурызда – «Дамбо», 22 мамырда – «Аладдин», 20 маусымда – «Ойыншықтар хикаясы – 4», 19 шілдеде – «Арыстан патша» және 28 қарашада – «Мұзды өлке». Әрине бастапқы фильм, мультфильмдер бірден тікелей түпнұсқадан емес орыс тілінен сатылы аударма жасалды. Оның себебі сол жылдары бірден ағылшын тілінен қазақ тіліне аудара алатын, соны дубляжға келтіретін аудармашы-тәржімашылар аз болды. Бар болғанның өзінде де қаражаттың жетіспеуінен бұл мәселе сұрақ күйінде қалып, көршілес елдің көмегіне жүгіндік. Алайда «көш жүре келе түзеледі» демекші, қазіргі таңда арнайы мамандар сарапталып, соңғы шыққан шетелдік фильмдер қазақ тіліне сапалы әрі барабар аударылып, көрерменнің сүйіктілеріне айналып жүр.

Бүгінде Астана мен Алматы қалаларында дубляж бойынша «Cinematone» және «Aray Media Group» атты екі лицензиялық студия ашылып, соның арқасында қазақ дубляжы кең етек жайып жүр. Мұнда Дизнидің (Disney) студия стандарттарына сәйкес фильмдерді дубляждау бойынша 200-ге жуық шығармашылық және техникалық мамандар оқытылды, 100-ден астам қазақстандық актер Дизни студиясының базасында тұр [3].

2019 жылы ғана шетелден келген фильмдер қазақ тілінде дубляждалсын немесе субтитрленсін деп міндеттелді. Бастапқы субтитрлерде қателердің саны көп, әрі ұсқынсыз боп көрінді. Көрерменнің көзіне күйік болды да десек болады. Уақыт өте келе субтитрдің де сапасы жақсарып, көрермен тарапынан да сын айтулар азайды. Яғни қазақ кино әлемі бірте-бірте өз орнын тауып келе жатыр.

Қазіргі қазақ дубляжының мақсаты – түпнұсқа деңгейде, көрерменнің көкейіне қонымды тұру екені түсінікті. Интернеттің дамуының арқасында, қазір әрбір адам әлеуметтік желіде өзі кино үзіндісін таңдап, оны аударып, тіпті аударған адам дыбыстап, дубляж жасап шығарып жүр. Көбісі әуесқой адамдар. Алайда «Dopamine studio», «Gur Gur Apshenie», «Qial Dub», «Ani Dybys» сынды атпен танылған қазақша дубляжбен әуесқой деңгейінде айналысатын Инстаграм^[1] желісінде көрермендердің жауын алып жатыр [11].

Қазақ дубляжының өркендеп келе жатқанының үлкен бір белгісі – «Аватар: Су жолы». 2022 жылы шыққан холлуидтық блокбастер кассалық жиындар мен қатысу бойынша рекорд орнатқан болатын [12]. Яғни қазақ көрермендері қазақ дубляжының кең етек жаюына өз үлесін қосып жатыр десек артық кетпейміз.

Қорытынды. Қарқынды әлеуметтік өзгерістер мен экономикалық дағдарыстардың кедергілеріне қарамастан, Қазақстандағы кинематография 80-ші және 90-шы жылдары шығармашылық ізденіс ерекшеліктері мен экрандық сипаттау мүмкіндіктері бойынша әлемдік кинематографияның жаңа сатысына, деңгейіне көтеріле алды. Қазақ дубляжының даму тарихында киноөндірістің өндірістік нәтижесі мен мазмұндық тереңдігіне көз жүгіртсеңіз, өрлеу жылдары мен тоқырау кезеңдері үнемі өзгеріп отырды. Бұл 80-90 жылдардағы қазақ киноиндустриясына тән. «Қазақфильм» киностудиясы жылына 4-5-ке жуық көркем және 50-ге жуық деректі фильм түсіретін. Бұл кезеңдегі киноөндірістің негізгі бағыты аударма фильмдер болды, жыл сайын қазақ тіліне 70-80 фильм аударылды. Кеңес Одағының ыдырауымен жекелеген елдердің киностудиялары да жаңа өндірістік қатынастарға бет бұра бастады. Алдағы уақытта «Қазақфильм» киностудиясы аударылған фильмдерге емес, ұлттық киноөндіріске басымдық беріп отырды.

Қазақстанда дубляж мектебі алғашқы кеңестік экраннан тыс аудармадан бері көп нәрсені бастан өткерді, бірақ өзінің бірегейлігін сақтап қалды. Режиссерлер бірнеше рет қазақтың шығармаларын локализациялауға деген сүйіспеншілігі мен ықыласын білдірді. Алдағы уақытта қазақ дубляжы одан бетер дамып, қазақ тілінің тұғырлы болуына септігін тигізеді деген үлкен үміт пен ниет бар.

Қазіргі қазақша өнімнің сұранысының көбеюіне байланысты қазақтілді дубляж актерлері жұмыссыз қалған емес десек болады. Тіпті интернет арқылы дубляжбен айналысатындардың да саны артқан. Сол әуесқой деңгейде тырысып жүргендерге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілсе, қазақстандық кино өнері өрге басып, кейінгі дамуына ықпалы тиетіні айдан анық. Ең бастысы – қазақ көрермендерінің арасында үлкен сұраныс бар.

Дубляж – киноның өзге бір тілде дүниеге келуі. Оның екінші нұсқасы болғандықтан оған қойылар талап та жоғары болады. Оны тәжірибелі аудармашылар, кино саласында еңбек еткен көркем сөз шеберлері аударуы тиіс. Бұны тек қарапайым жұмыс деп ұқпай, өнер деген көзқараспен қарау керек [8]. Қазақ дубляжының қадір-қасиетін бағалау және оны қазіргі ұрпаққа көркем дауысын жоғалтпай жеткізе білу – өз еліне, қазақ халқына, ана тіліне деген үлкен сүйіспеншіліктен туған асыл іс.

Қорыта айтқанда, қазақ дубляж мектебінің қалыптасуы мен дамуы Қазақстан мәдениеті мен өнерінің дамуына әсері зор болды деп айта аламыз. Көптеген дарынды аудармашылар мен актерлердің күш-жігерінің арқасында қазақ тіліндегі дубляж еліміздегі фильмдерді аударудың ең танымал және сұранысқа ие әдістерінің біріне айналды. Алайда қазақ дубляж мектебінің дамуы оңайға соққан жоқ. Бастапқыда аудармашылардың техникалық өңдеуі шектеулі болды және шетелдік шығармаларға қол қолы жетпей жүрді. Сонымен қатар қазақ мәдениеті мен тілінің өзіндік ерекшеліктерінің әсерінен аударма мен дубляжға ерекше қарау қажет болды. Бүгінгі таңда озық технологиялар мен заманауи оқыту әдістерінің арқасында қазақ дубляж мектебі әлі де дамып, көптеген жас дарындардың қызығына бөленіп жатыр. Бұдан басқа қазіргі көрермендер фильмдерді сапалы аудару мен дубляж жасаудың маңыздылығын ұғынып, болашақта қазақ дубляж мектебінің дамуына үлкен септігін тигізеді деген сенім бар.

Әдебиеттер тізімі:

1. Алдабергенов Қ, Арын Е, Баткеева Б. «Бір туар дара тұлғалар». – Павлодар, «Университет баспа орталығы», 2003 - «ЭКО» Ғылыми өндірістік фирмасы - 364 бет. (қаз.)
2. Аносова Н.Э. «Экраннан тыс аударма және субтитрлеу: ерекшеліктері мен болашағы» // Халықаралық электрондық ғылыми журнал, 2018. – 179-182 б. (орыс.)
3. Әлханұлы Т. «Кешегі дубляж келді... тек, сапасы түзелсе екен», //Жас алаш, 10 ақпан, 2006 жыл №5. (қаз.)
4. Бектас Г. «Шала аударылған сериалдар немесе дубляждың күні қашан туады?», //Түркістан,  17 наурыз, 2005 ж. (қаз.)
5. Войт, К. «Фильмдердің дубляжын өзгерту аспектілері: жылжымалы есіктерді талдау және Sie liebt ihn – Sie liebt ihn nicht» (магистрлік диссертация, Хемниц технологиялық университеті, Хемниц, Германия), 2002 ж. (ағыл.)
6. Есенжол А. Қазақ дубляжының дамуы қай деңгейде? – Астана: Егемен Қазақстан, 2022. [Электрондық ресурс] URL: https://egemen.kz/article/303128-qazaq-dublyadgynynh-damuy-qay-denhgeyde (қаз.)
7. Келін (Balika Vadhu). Ашық энциклопедия: https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BD_(%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%8F) (қаз.)
8. Кронин М. «Фильмдердегі аударма». 1-ші басылым. Нью-Йорк: Рутледж. – 2008. (ағыл.)
9. Қойшыбаева Б. «Қазақ дубляжының падишасы». //Қазақ әдебиеті, 3 желтоқсан, 2004 ж. (қаз.)
10. ҚР Мәдениет және спорт министрлігі. «Кинематография туралы» Заңға өзгеріс: фильмнің түпнұсқа нұсқасын міндетті түрде қазақ тілінде дубляждау талабы енгізіледі» – Астана, 2021. https://www.gov.kz/memleket/entities/mcs/press/news/details/256319?lang=kk (қаз.)
11. Өмірзақова Ә. «Қазақ тіліндегі сүйікті ойындар. Dopamine Studio жастардың санасына қалай серпіліс жасамақшы» – Алматы, Prosports.kz, 2023. (орыс.)
12. Серікжанқызы Г. «Аватар: Су жолы – қазақ тілінде» – Ortalyq Qazaqstan, 29 желтоқсан 2022 жыл, №145. (қаз.)
13. Сиранов К. «Кеңестік Қазақстанның кино өнері», 1966 – 399 б. (орыс.)