INTERDISCIPLINARY DIRECTIONS OF RESEARCH OF SELF-ORGANIZATION AND STRUCTURE OF THE MENTAL LEXICON

INTERDISCIPLINARY DIRECTIONS OF RESEARCH OF SELF-ORGANIZATION AND STRUCTURE OF THE MENTAL LEXICON

Kamar Aldasheva

Phd, M. Utemisov West Kazakhstan University,

Kazakhstan, Uralsk

Aibolat Nabidullin

Phd doctoral student, Abai Kazakh National Pedagogical University,

Kazakhstan, Almaty

МЕНТАЛДЫ ЛЕКСИКОННЫҢ ШОҒЫРЛАНУЫН ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ПӘНАРАЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ

Алдашева Камар

PhD, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті,

Қазақстан, Орал

Набидуллин Айболат

PhD докторант, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,

Қазақстан, Алматы

Зерттеуді Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті қаржыландырады (Грант нөмірі AP08855684).

Егер адамның менталды лексиконы болмаса, тіл арқылы қарым-қатынас жасау мүмкін болмас еді [1]. Соңғы жылдары жеке адамға тән базалық сөздіктің ерекшеліктерін анықтау мақсатынан пайда болған «менталды лексикон», «ішкі лексикон», «индивид лексиконы», «индивидуалды тезаурус» сияқты атаулармен байланысты проблемалар түрлі ғылым салаларының зерттеу нысаны ретінде қарастырылып жүр. Менталды лексикон ұғымын интерпретациялаудағы қарама-қайшы тұжырымдар менталды лексикон табиғатының, қызмет ету қағидаларының аса күрделі екендігін танытады. Осымен байланысты пәнаралық зерттеуді қажет ететін, күрделі, шоғырланған жүйе ретінде менталды лексикон – синергетиканың нысанасы.

Менталды лексикон термині Р.К. Олдфилдтің "Things, Words and the Brain" [2] деп аталатын мақаласында алғаш рет қолданылып, психолингвистика аспектісінің маңыздылығын көрсеткен. Психолингвистикалық тұрғыдан менталды лексикон – адамның сөз туралы меңгерген білімі.

Қазіргі таңда менталды лексикон көптеген зерттеушілердің назарын аудартып, әртүрлі пәнаралық бағытта қарастыру қолға алынды және когнитивтік психолингвистика, нейропсихология, когнитивистика сияқты күрделі аспектілердің зерттеу нысанына айналды.

Менталды лексиконға берілген анықтамалар өте көп:

• Гония Джарема мен Гэри Либбеннің «The Mental Lexicon: Core Perspectives» деп аталатын еңбегінде: «Менталды лексикон – саналы және бейсаналы лексикалық қызметті құрайтын когнитивтік жүйе» деген анықтама берілген [3];
• менталды лексикон – тіл иесінің жеке сөз және / немесе морфема туралы білетін барлық (фонологиялық, морфологиялық, семантикалық және синтаксистік)  ақпарат қамтылған грамматикалық компонент [4];
• менталды лексикон – сөздің айтылуы, мағынасы, синтаксистік атрибуттар туралы ақпаратты қамтитын ой сөздігі [5];
• менталды лексикон – сөздердің жиынтығы емес, сөздердің қалай сақталатындығы, сөйлеуде қалай жұмсалатындығы, өңделетіндігі және сөйлеушінің өзіне қажетті сөзді қалай іріктеп пайдаланатындығы туралы білімді қамтитын қор.

Менталды лексикон мен кітап түріндегі сөздікті салыстыра қарағанда, екеуі бара-бар құбылыс сияқты болғанмен, тек мазмұн көлемі ғана емес, құрылымы да бірдей деп айтуға болмайды. Мәселен, менталды лексикондағы сөздердің жиілігі бастапқы дыбыстар бойынша шоғырланғанымен, олар әліпбилік көрсеткішке негізделмеген. Себебі қосымшалар, екпіннің түсуі сияқты басқа да сөздің дыбыстық құрылымдары сөздердің санада орналасу тәртібінде маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар кітап түріндегі сөздіктен тағы бір айырмашылығы: менталды лексикондағы бірліктердің шоғырлануы тек дыбыстар мен орфографияға ғана емес, мағынаға да негізделеді.  Менталды лексикон үздіксіз жаңа лексикалық элементтермен және сөз мағынасымен толығып отырса, кітап түріндегі сөздіктің мазмұны нақты сөздерді және сөз мағыналарын қамтиды. [6].

Өткен ғасырдың соңында психолингвистиканың аясында менталды лексикон туралы іргелі тұжырымдар ұсынылған еңбек жарық көрді. 1990 жылы Cambridge University Press баспасында жарық көрген «Psycholinguistics» деп аталатын еңбекте ғалым Michael Garman лексика мен синтаксистің байланысын талдады. Ол менталды лексиконда қандай тілдік формалар сақталатындығын анықтап, эксперименттік әдіс арқылы оларға қолжеткізудің моделін ұсынды. Ғалымның пайымдауынша, ең алдымен сөз қабылданады, содан кейін сөйлемде қолданылады [7].

Сөйлеуші адам қажетті сөзді 200 милисекундта ойша іздеп табуы менталды лексикон құрылымының реттілігін дәлелдейі [8]. Ресейлік психолингвистикалық зерттеулер бойынша, менталды лексиконның құрылымы ассоциативті вербалды желіге негізделген. Осымен байланысты менталды лексикон – сөйлеу әрекетін өңдеу үдерісін үздіксіз реттейтін, шоғырланған, динамикалық функционалды жүйе [9; 10, c. 154].

Менталды лексикон үнемі толығатын, ашық, динамикалы жүйе болғандықтан, ондағы бірліктер ішкі құрылымдық заңдылықтарға сәйкес реттілікпен шоғырланады. Менталды лексиконда шоғырлану сөйлеу әрекетінің қызметін қамтамасыз етеді. Психолингвистика, сөйлеу әрекетінің теориясы және когнитивтік лингвистика салаларындағы зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, жеке адамның лексикалық қоры – үзік-үзік сөз бірліктерінің қоймасы ғана емес, сөйлеуді қабылдауға және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, күрделі когнитивтік құрылым; жеке адамның ана тілін меңгеру кезінде қалыптасады.

Онтогенезде менталды лексиконның моделі көпөлшемді ассоциативті-вербалды желі түрінде ұсынылады, оның құрылымдық элементтері – тораптар (узлы) мен торапараралық байланыстар (межузловые саязи) [11; 12; 13; 14].

Менталды лексикондағы шоғырлану семантикалық желіге де негізделетіні дәлелденген зерттеулер бар. Менталды лексиконның кейбір модельдерінде семантикалық желімен қатар фонологиялық және орфографиялық желілер де болатындығы анықталған. Жүргізілген зерттеу нәтижелерінде сөз мағынасының оның фонетикалық және графикалық бейнесінен бөлек сақталатындығы анықталған [15]. Тілдік құзыреттілік қалыптасып, сөздік қордың көлемі ұлғайған сайын семантикалық желінің құрылымы өзгереді: синтагматикалық байланыстардың үлесі және бірліктер арасындағы парадигматикалық-семантикалық байланыстардың саны артады. Сондай-ақ жазбаша коммуникацияны меңгеру деңгейіне қарай (оқу және жазу) синтагматикалық (контекстік) байланыстардың саны өседі.

Сөздің басқа бірліктермен байланыс саны және желідегі олардың арақашықтығына бірнеше факторлар ықпал етеді: а) лексеманың грамматикалық мағынасы, белгілі бір лексика-грамматикалық топқа (сөз табына) тиесілілігі; ә) объективті жиілігі, яғни қарым-қатынастың (БАҚ, ауызекі сөйлеу, іскери және ғылым коммуникация) әр саласындағы жиілігі; б) субъективті жиілігі, яғни жеке адамның сөйлеу тәжірибесіндегі сөздің қолданыс жиілігі; б) сөзді меңгерген кездегі адамның жасы.

Соңғы жылдары қостілділікке тән ерекшеліктерді зерттеуге қызығушылық артты. Әсіресе, қостілді лексиконды зерттеудің нәтижесі барлық деңгейдегі тіларалық үдерістердің моделін жасауға мүмкіндік берді [16].

M. Schmid «Attrition in the mental lexicon» деп аталатын зерттеуінде бірінші тілдің лексикалық жүйесіне белгілі бір деңгейде екінші тілдің ықпал ететіндігін айтады. Алайда бұдан сөйлеушінің бірінші тілдегі сөздік қоры азаймайды, керісінше жаңа элементтер жүйеде интеграцияланып, сөздік қоры кеңейе түседі. Алайда сөйлеушінің менталды лексиконындағы бірінші тіл мен екінші тілдің өзара ықпалы басқа көрініс береді: бірінші тілдегі элементтер қолжетімсіз болуы мүмкін. Сөйлеуші бірінші тілдегі белгілі бір сөздерді ұмытып қалуы мүмкін немесе оларды есіне түсіруде қиындық туады [17]

Қостілді менталды лексиконның табиғатын сипаттаудың күрделілігі бірінші (L1) және екінші (L2) тілді меңгерудің деңгейі, тілдердің арасындағы фонологиялық және семантикалық ұқсастықтар мен айырмашылықтар, тілді меңгерудің әдісі және ортасы сияқты әралуан факторларға байланысты. Жүргізілген функционалды магниттік-резонанстық зерттеулер нәтижесінде дені сау және афазиясы бар қостілді адамдағы лексикалық өңдеудің бірқатар нейрондық негіздері туралы тұжырымдар жасалды [18].

Зерттеулерде қостілді менталды лексиконның моделі бойынша негізге алынатын тұжырым: «Екі тіл жеке адамның менталды кеңістігінде бірыңғай интеграцияланған желі түрінде орналасады, ал шет тілін (L2) меңгеру ана тілінің (L1) белсенді қатысуы арқылы жүреді». [19; 20]. Алайда бір тілдің екінші тілге әсері екі бағытта жүреді: L1-ден L2-ге қарай және керісінше L2-ден L1-ге қарай. Шет тілінің ана тіліне ықпалы балалық шақта, яғни ана тілінің жүйесі толыққанды қалыптаспаған және тұрақсыз кезеңде ғана емес, ересек адамның шет тілін меңгеру барысында да орын алады. Демек, L2 меңгеру үдерісі бейсаналы және саналы түрде ана тілі мен өзге тілдегі бірліктердің ұқсастығын іздеумен және бекітумен ілесе жүзеге асады. Осы үдерістің нәтижесінде қостілді менталды лексиконда мағынасы ортақ, екі тілге тиесілі, сапалық жағынан жаңа, әмбебап категориялар, бірліктер жасалады және олар тіларалық үдерістерді қамтамасыз етеді [21].

Онтогенезде адамның менталды лексиконындағы бірліктер арасындағы байланыс күрделене түседі және анағұрлым әралуан сипатта болады. Бұл үдеріс ең алдымен ана тіліндегі немесе бірінші тілдегі сөздерді меңгеруі арқылы жүретіні белгілі. Сондай-ақ ересек адамның менталды лексиконы екінші тілді меңгеру барысында шет тіліндегі сөздер арқылы ғана емес, ана тілінің ішкі ресурстары – сөзжасамдық мүмкіндіктері арқылы жасалған лексикалық жаңалықтарды меңгеруі арқылы да толығады. Бұл – кітап түріндегі сөздікке де тән құбылыс; тілде пайда болған жаңа ұғым-түсініктердің атауларын тіркеудің ғылыми негіздері туралы неография саласындағы зерттеулерде бұл үдерістің сатылары кешенді түрде қарастырылған [22; 23]. Кітап түріндегі сөздікке лексикалық жаңалықтар белгілі бір уақыт шегінде тіркелетін болса, тілде пайда болған жаңа лексикалық бірліктердің жеке адамның менталды лексиконына енуіне көптеген факторлар (лингвистикалық, психологиялық, когнитивтік, саяси, тарихи және т.б.) ықпал етеді. Осымен байланысты менталды лексиконның толығуының маңызды көзі – ана тілінде пайда болған лексикалық жаңалықтар. Мәселен, қазақ тілінің синхронды даму сатысында тілдің ішкі әлеуеті арқылы сөз тудыру белсенді үдерістердің бірі саналады. Пайда болған лексикалық жаңалықтарды кітап түріндегі сөздікке тіркеу қаншалықты маңызды болса, олардың әдеби нормаға айналуы, коммуникативтік кеңістіктегі белсенділігі соншалықты маңызды, ал бұл тіл иелерінің менталды лексионындағы позициясына – орнығуына тікелей тәуелді. Қазақ тілінде соңғы 25-30 жыл көлемінде пайда болған, тілдің сөзжасамдық мүмкіндіктері арқылы жасалған лексикалық жаңалықтардың кітап түріндегі сөздіктердегі тіркеу біршама тұрақты жүргізіліп келе жатыр деуге болады. Олардың жазбаша коммуникациядағы қолданысы тұрақтала бастағанмен, ауызша коммуникациядағы белсенділігі бірдей емес, бұл тіл иелерінің менталды лексиконында жаңа сөздің шоғырлануына байланысты. Мәселен, өткен ғасырдың 60-70 жылдары әдеби айналымға ене бастаған балмұздақ, қолшатыр, аялдама сияқты бірліктер жазбаша коммуникацияда толық нормаланғанымен, ауызекі сөйлеуде тіл иелерінің орыс тіліндегі баламаларын қолдануы басым. Өйткені остановка, зонтик, мороженое баламаларының қазақ тілді сөйлеушілердің менталды лексиконындағы позициясы ядрода екенін болжау қиын емес. Бұл сөздер 30-40 жыл бұрын тілде пайда болып, нормалану мен қалыптанудың тиісті сатыларынан өтті. Осымен байланысты тіл иелері ауызша коммуникацияда бұл сөздерді саналы түрде қолдану кезінде коммуниканттардың қабылдауында ешқандай кедергі тумайды.

Қазіргі қазақ тіліндегі лексикалық үдерістердің бір көрінісі – қазақыландырылған лексикалық жаңалықтардың «тағдырын» дәл анықтау мүмкін емес. Алайда қостілді менталды лексиконның моделін жасау мақсатындағы эмпирикалық зерттеулер барысында лексикалық жаңалықтардың менталды лексиконға ену / енбеу мүмкіндігіне көз жеткізуге болады. Эмпирикалық зерттеулердің мазмұнын қазіргі қазақ тілінде пайда болған күнделікті-тұрмыстық, ғылыми-техникалық, саяси-экономикалық, мәдени ұғым-түсініктердің атаулары құрайды.

Қазірге дейін жүргізілген әртүрлі эксперименттік зерттеу нәтижелері менталды лексикондағы бірліктер ассоциативтік және семантикалық желілер бойынша шоғырланатындығын көрсетіп отыр. Желілер әртүрлі және әрбағыттағы байланыстарды құрайды. Қазақыландырылған лексикалық жаңалықтардың менталды лексикондағы шоғырлануын ассоциативті-вербалды және семантикалық желілер арқылы анықтауға болады. Бұл менталды лексикон құрылымының пәнаралық сипатын зерделей отырып, синергетиканың әдіснамалық платформасында эмпирикалық әдістер (ассоциативті эксперимент, прайминг әдісі және т.б.) кешенін пайдалануды қажет етеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Taft, M. (1993). Reading and the Mental Lexicon (Essays in Cognitive Psychology). Psychology Press.
2. Oldfield, R. C. (1966). Things, Words and the Brain*. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 18(4), 340-353. https://doi.org/10.1080/14640746608400052
3. Jarema, G., & Libben, G. (2007). The Mental Lexicon. Emerald Group Publishing Ltd.
4. Emmorey, K. D., & Fromkin, V. A. (1988). The mental lexicon. Linguistics: The Cambridge Survey, 124–149. https://doi.org/10.1017/cbo9780511621062.006
5. Jackendoff, R. (2003). Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution (1st ed.). Oxford University Press.
6. Aitchison, J. (2003). Words in the Mind: An Introduction to the Mental Lexicon (3rd ed.). Wiley-Blackwell.
7. Accessing the mental lexicon. (1990). Psycholinguistics, 239–300. https://doi.org/10.1017/cbo9781139165914.006
8. Faber, P. B., & Usón, M. R. (1999a). Constructing a Lexicon of English Verbs (Functional Grammar Series [Fgs]) (Reprint 2012 ed.). De Gruyter Mouton.
9. Караулов Ю.Н. (1999). Активная грамматика и ассоциативно-вербальная сеть. Москва: Институт русского языка РАН. 180 с.
10. Залевская А.А. (2005). Психолингвистические исследования. Слово. Текст: Избранные труды. Москва: Гнозис. 543 с.
11. Anderson, J. R. (1983). A spreading activation theory of memory. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 22(3), 261–295. https://doi.org/10.1016/s0022-5371(83)90201-3
12. Balota, D. A., & Lorch, R. F. (1986). Depth of automatic spreading activation: Mediated priming effects in pronunciation but not in lexical decision. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 12(3), 336–345. https://doi.org/10.1037/0278-7393.12.3.336
13. McClelland, J. L., & Rumelhart, D. E. (1988). A simulation-based tutorial system for exploring parallel distributed processing. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 20(2), 263–275. https://doi.org/10.3758/bf03203842
14. McClelland, J. L., Botvinick, M. M., Noelle, D. C., Plaut, D. C., Rogers, T. T., Seidenberg, M. S., & Smith, L. B. (2010). Letting structure emerge: connectionist and dynamical systems approaches to cognition. Trends in Cognitive Sciences, 14(8), 348–356. https://doi.org/10.1016/j.tics.2010.06.002
15. Brown, R., McNeill, D. (1966). The "tip of the tongue" phenomenon. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior. 5, 325-337.
16. Judith F.K. (2017). The bilingual lexicon: a window into language dynamics and cognition. Bilingualism. 17. 27-48. https://doi.org/10.1075/bpa.6.02kro
17. Schmid, M. (2011). Attrition in the mental lexicon. In Language Attrition (Key Topics in Sociolinguistics, pp. 38-46). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511852046.005
18. Ghazi-Saidi L., Dash T., Ansaldo A.I. (2017) The bilingual mental lexicon: a dynamis knowledge system. Bilingualism. 17. 73-102.
19. van Hell, J. G., & Dijkstra, T. (2002). Foreign language knowledge can influence native language performance in exclusively native contexts. Psychonomic Bulletin & Review, 9(4), 780–789.
20. Gollan, T. H., Forster, K. I., & Frost, R. (1997). Translation priming with different scripts: Masked priming with cognates and noncognates in Hebrew–English bilinguals. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 23(5), 1122–1139. https://doi.org/10.1037/0278-7393.23.5.1122
21. Доценко Т.И., Лещенко Ю.Е.  (2013). Универсальные структуры и их функции в ментальном лексиконе билингва. Спииран. 25. С. 371-384.
22. Алдашева А. (1992). Лексические новообразования в современном казахском литературном языке: автореф. ... канд. филол. наук. Алмат-Ата. 22 с.
23. Құрманбайұлы Ш. (2017). Көркем аудармадағы жаңа атаулар: жасалуы мен қолданысы. Астана: Фолиант. 560 б.