DEVELOPMENT OF AN ALGORITHM FOR MANAGING THE LEVEL OF SAFETY AND LABOR PROTECTION OF AN INDUSTRIAL ENTERPRISE

DEVELOPMENT OF AN ALGORITHM FOR MANAGING THE LEVEL OF SAFETY AND LABOR PROTECTION OF AN INDUSTRIAL ENTERPRISE

Meiramgul Berdalieva

safety engineer, West Kazakhstan regional electric grid company,

Kazakhstan, Uralsk

Rashid Shirvanov

associate professor, сandidate of technical sciences, West Kazakhstan innovation and Technology University,

Kazakhstan, Uralsk

ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУ АЛГОРИТМІН ӘЗІРЛЕУ

Бердалиева Мейрамгүл Болатқызы

қауіпсіздік техникасы жөніндегі инженер, Батыс Қазақстан аймақтық электр желілік компаниясы,

Қазақстан Республикасы, Орал

Ширванов Рашид Булатович

доцент, тех.ғылым.кандидаты, Батыс Қазақстан инновациялық -технологиялық университеті,

Қазақстан Республикасы , Орал

Жұмысшылардың өмір сүру қарекетінің қауіпсіздігін, олардың қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету - мемлекет пен қоғам ұмтылатын өзекті мәселе және негізгі мақсаты болып табылады. Тіршілік қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету, бұл шаралар жүйесі ретінде  мақсатқа жетудің құралы болып табылады. Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік кәсіпорындары қызметінің негізгі басымдықтарының бірі өнеркәсіптік қауіпсіздікті үнемі жетілдіру, денсаулықты сақтау және өндірістегі қауіпсіздікті қамтамсыз ету, қоршаған ортаға теріс әсерді азайту болып табылады. Барлық меншік нысанындағы өндірісте қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау басты басымдықтардың бірі болды және болып қала береді. Мемлекеттің ең үлкен құндылығы - адам, бұл әрбір жеке жұмысшы үшін өндірісте қауіпсіз еңбек жағдайын жасау керек дегенді білдіреді. Алайда, еңбек жағдайының қазіргі жағдайы, ғылыми-техникалық жетістіктер мен мемлекеттің өз азаматтарының өмірі мен денсаулығын сақтауға деген қатынасын сипаттайтын ең маңызды әлеуметтік-экономикалық көрсеткіш ретінде әлі де болса төмен деңгейде қалып отыр.

Мәселен, Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің [1] мәліметтері бойынша, жыл сайын өндірісте 200-ден астам адам қайтыс болады және 2000 мыңнан астам адам әртүрлі өндірістік жарақат алады. Абсолютті көрсеткіштердің төмендеуіне қарамастан, салыстырмалы көрсеткіштер, яғни қызметкерлердің белгілі бір санына жатқызылған, өте өкінішті болып қала береді. Статистика жөніндегі уәкілетті органның мәліметтері бойынша, 2020 жылы еңбек жағдайына байланысты кәсіпорындарда сауалнамаға қатысқан 1,6 миллион жұмысшының 373 мыңы немесе әрбір төртінші жұмыс істейтін қазақстандық (22,3%) зиянды және қауіпті еңбек жағдайында жұмыспен қамтылған.

Жалпы алғанда, Республикада және Батыс Қазақстан облысында соңғы жылдары өндірістік жарақаттану статистикасында төмендеу жағына оң жылжулар болған жоқ, ал жарақаттану деңгейі айтарлықтай жоғары болып қалуда.  2020 жылы өндірістегі жазатайым оқиғалардан зардап шеккендер саны (1-кесте) 2016 жылмен салыстырғанда іс жүзінде өзгермеді және бұл 2020 жылы республиканың кәсіпорындары COVID-19 пандемиясынан туындаған карантиндік шараларға байланысты жұмыс істемегеніне қарамастан  2033 адамды құрады (2016 жылы жарақаттанған адам саны 2034 болды). 2020 жылы жазатайым оқиғалар салдарынан өндірісте 203 адам қайтыс болды, 2016 жылмен салыстырғанда - 225 адам, яғни. өлім деңгейі 9,7%-ға төмендегенімен, алайда бұл жұмысшылардың еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау деңгейінің өсуіне байланысты емес, бірақ жоғарыда көрсетілгендей кәсіпорындардың карантинге байланысты тоқтап қалуымен түсіндіріледі.

2020 жылы Батыс Қазақстан облысында өндірісте 77 адам жарақат алып, 4 адам қайтыс болды және бұл көрсеткіштер жылдан жылға шамамен бір деңгейде қалып отыр, тіпті жарақат алғандардың саны бойынша өсуде.

Өндірістік жарақаттардың тағы бір келеңсіз жағы оның ел экономикасына тигізетін материалдық зардаптары немесе шығыны болып табылады, ол 2020 жылы республика бойынша 1 млрд 667 млн ​​272,6 мың теңгені, ал, Батыс Қазақстан облысында 13 млн 857,4 мың теңгені құрады [1,2].

Кесте 1.

Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысында 2016 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңдегі өндірістік жарақат туралы деректер

Жалпы Қазақстан Республикасы және Батыс Қазақстан облысы бойынша соңғы 5 жылдағы өндірістегі жазатайым оқиғалардан қайтыс болғандар мен жарақаттанғандар санының динамикасы 1 және 2-суреттерде келтірілген диаграммалар арқылы анық көрсетілген.

Қазақстан Республикасында техногендік жазатайым оқиғалардан жыл сайынғы жалпы материалдық залал, оларды жою шығындарын қосқанда, 20-30 миллиард теңгеден асады. Республика өнеркәсібіндегі техногендік тәуекелдердің динамикасын талдау нәтижелері көрсеткендей, тек соңғы он жылдың ішінде олардан келетін экономикалық зиян айтарлықтай өсті [2].

Сурет 1. Қазақстан Республикасындағы еңбекпен байланысты жазатайым оқиғалар кезінде қаза болғандар мен жарақаттанғандар санының динамикасы, адам

Сурет 2. Батыс Қазақстан облысында еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиға кезінде қайтыс болғандар мен жарақаттанғандар санының динамикасы, адамдар

Осы жағдайларда өнеркәсіптік және экологиялық қауіпсіздік өмір қауіпсіздігін және отын-энергетика өндірісінің экономикалық тұрақтылығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады.  

Өнеркәсіптік кәсіпорындағы өндірістік персоналдың қауіпсіздігі мен еңбегін қорғау мәселелерін шешу өндірістік процестің әрбір кезеңінде, әрбір өндіріс орнында, әрбір жұмыс орнында қамтамасыз етілуі керек. Ал бұған еңбекті қорғауды  басқару арқылы қол жеткізіледі. Басқару қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында еңбек жағдайлары мен қауіпсіздікті жақсарту үдерісіне белсенді әсер етуді болжайды. Тіршілік қауіпсіздігі  мен еңбекті қорғауды басқарудың түпкілікті мақсаты  - «адам – машина – өндіріс ортасы» жүйесінде қауіпсіздіктің алдын ала белгіленген деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай басқаруды дәйекті жүзеге асырылатын кезеңдердің үздіксіз процесі ретінде көрсетуге болады - бұл еңбек жағдайларының параметрлерін бағалау, мақсаттарды қалыптастыру және міндеттерді қою, іс-қимыл бағдарламаларын дайындау, бағдарламаларды жедел басқару, бағалау бағдарламалардың тиімді жүзеге асырылуын бағалау, орындаушыларды ынталандыру [3, с.111].

Еңбекті қорғау саласындағы алуан түрлі мәселелерді шешуге кәсіпорын басшысы, барлық құрылымдық бөлімшелердің, функционалдық қызметтердің басшылары, қауіпсіздік техникасы жөніндегі инженер, кәсіподақ комитеттері тікелей қатысуы қажет. Бұл жұмысқа басшыдан бастап жұмысшыға дейін кәсіпорынның/ұйымның барлық қызметкерлері іс жүзінде тартылуы керек. Еңбекті қорғау деңгейін арттыру бойынша шаралар кешенін жүзеге асыруда  кәсіпорын әкімшілігі мен қызметтерінің қызметін ұйымдастыру еңбекті қорғауды басқару жүйесі арқылы жүзеге асырылады [4].

Еңбекті қорғаудағы басқару жүйесі (ЕҚБЖ) кәсіпорынның қызметімен байланысты денсаулық пен еңбек қауіпсіздігі саласындағы  тәуекелдерін  басқаруды қамтамасыз ететін кәсіпорынның жалпы басқару (басқару) жүйесінің бөлігі болып табылады.

Тәуекелдерді басқару – қауіпсіздік шешімдерін тиімді енгізуге арналған оңтайлы қызмет бағдарламаларын әзірлеу және негіздеу. Мұндай әрекеттердің негізгі элементі қауіпсіздікті қамтамасыз ету  процесі болып табылады.  Қауіпсіздік деп қорғау объектісінің қандай да бір қауіп төндірмейтін жағдайы немесе жәй-күйі түсініледі.  Қауіпсіздік пен еңбекті қорғауды басқару жүйесі ақпараттық-құқықтық салада жұмыс істеу процесінде өндірістік персоналдың өмірі мен денсаулығын сақтауға бағытталған өкілеттіктердің, жауапкершіліктердің, өзара байланысты мақсатқа бағытталған шаралар мен іс-әрекеттердің жиынтығын қамтиды.       

Еңбекті қорғауға жауапты басшылық еңбекті қорғау жүйесінің қалыптастырылуын белгіленген талаптарға сәйкес әзірленуін, енгізілуін және жұмыс істеуін қамтамасыз етуі керек. Жүйені әзірлеу кезінде ұйымның қызметін, оның нақты міндеттерін, қолданылатын технологиялық процестерді, жабдықтарды, жұмысшылардың жеке және ұжымдық қорғаныс құралдарын ескеру қажет [4]. Өнеркәсіптік кәсіпорын басшыларына көмектесу үшін біз өнеркәсіптік кәсіпорынның қауіпсіздік және еңбекті қорғау деңгейін басқару алгоритмін әзірледік, 1-суретте көрсетілген.

Еңбекті қорғаудағы басқару жүйесінің әрбір тапсырмасы нақты тапсырмалардың үлкен саны үшін есептелуі және егжей-тегжейлі көрсетілуі мүмкін мақсатты басқарудың ішкі жүйесі болып табылады. Міндеттердің егжей-тегжейлілігі мен нақтылану дәрежесі берілген өндірістің ауқымымен, шешілетін мәселелердің күрделілігімен, басқару деңгейімен, түпкілікті нәтижелердің маңыздылығымен, қажетті бастапқы және шығарылатын ақпараттың көлемінің күрделілігімен анықталады.

Тапсырмаларды нақтылау шешілетін мәселенің кең ауқымын, орындаушыларды анықтауды, ақпараттық және басқару байланыстарын, басқару міндеттерін толық көлемде дұрыс және жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Тапсырмаларды нақтылау әдісі «тапсырма ағашын» құру арқылы қолданылады, бірінші тапсырманы (бірінші деңгей) шешуде екінші деңгейдегі кіші тапсырмаларға бөлінеді, әрбір кіші тапсырма үшінші деңгейдегі кіші тапсырмаға  және т.б. бөлінеді. Басқару жүйесіндегі шешілетін әрбір тапсырма басқару қызметі арқылы жүзеге асырылуы қажет.

Сурет 3. Өнеркәсіптік кәсіпорындағы қауіпсіздік және еңбекті қорғау деңгейін басқаруға арналған ұсынылған алгоритм

Қорытындылай келе, кәсіпорындағы қауіпсіздік және еңбекті қорғау деңгейін басқарудың әзірленген және ұсынылған алгоритмін пайдалану жұмыс орнындағы зиянды және қауіпті факторлардың жұмысшыларға әсерін барынша азайтады, жарақаттану деңгейін, жалпы апаттар мен қақтығыстарды төмендетеді.

Әдебитеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының стратегилық жоспарлау және реформалау агентігі ұлттық статистика Бюросының ресми сайты. //Электрондық ресурсы: қол жетімділік режимі:  www.mzsr.gov.kz.
2. ҚР-ның ТЖМ өнеркәсіптік қауіпсіздік Комитетінің ресми сайты Электрондық ресурсы] қолжетімділік режимі: http://emer.gov.kz.
3. Беляков, Г.И.  Тіршілік қауіпсіздігі.  Еңбекті қорғау:  Оқулық / Г.И. Беляков. - Люберцы: Юрайт, 2015. - 572 бет..
4. ISO 45001:2018. Денсаулық сақтау және еңбекті қорғау менеджментінің жүйесі. Systèmes de management de la santéet de la sécuritéau travail - Exigences avec directives d’utilisation. [Электрондық ресурсы]– қолжетімділік режимі: https://pqm-online.com/assets/files/pubs/translations/std/iso-45001-2018-%28rus%29.pdf.