PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF NUCLEAR POWER PLANT IN KAZAKHSTAN

PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF NUCLEAR POWER PLANT IN KAZAKHSTAN

Gulkhan Nuradin

candidate of philosophical Sciences, Associate Professor  Taraz regional university named after M.H. Dulatу.

Taraz, Kazakhstan

Arukhan Nurzhanova

Graduate student of natural sciences Taraz regional university named after M.H.Dulatу .

Taraz, Kazakhstan

АЭС ҚАЗАҚСТАНДА ДАМУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Нұрадин Гулхан

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің қауымдастырылған профессоры (доцент), философия ғылымдарының кандидаты,

Қазақстан Республикасы, Тараз

Нуржанова Арухан

 Жаратылыстану ғылымдарының магистранты, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, 

Қазақстан Республикасы, Тараз

АҢДАПТА

Қазақстанда жоспарланып жатқан атом электр станциясының пайдалы тұстары оның ішінде қазіргі таңдағы ел экономикасына және қажеттілігін қамтамасыз ететін тұстары ескеріліп, қазіргі Қазақстан экономикасы мен экологиясына әсері қатар талдана отырып жазылды. Мақалада АЭС –тің салуға қажетті факторлар, құрылысындағы қауіпсіздік шараларына қажетті тұстары мен жұмысын жүргізуге қажетті қазба байлықтар жайында ақпараттар талданды.

ABSTRACT

Useful aspects of the planned nuclear power plant in Kazakhstan were recorded, including taking into account the needs and requirements of the modern economy of the country, as well as with a parallel analysis of the impact on the economy and ecology of modern Kazakhstan. The article analyzes information about the factors necessary for the construction of nuclear power plants, safety measures during construction and workings necessary for the work.

Түйін сөздер: атом, ядро, энергия, станция, уран, нейтрон, радиация, радиоактивті қалдықтар.

Keywords: atom, nucleus, energy, station, uranium, neutron, radiation, radioactive waste.

Атом электр станциясы(АЭС) – атом ядросының энергиясын өңдеу арқылы электр энергиясын өндеуге арналған құрылғылар орналасқан орын. Станция ядро мен нейтрондардың бір-біріне әсер ету нәтижесінде пайда болатыны энергия нәтижесінде жұмыс істейді. Әлем елдері өз елінде АЭС салуда өзіндік тәжірибелерін қалыптастырып үлгерген. Оған мысал ретінде ашық басылым беттерінде АЭС  салудың жолын еркін таралымда болуынан байқауға болады [1].  Атом электр станциясының құрылысы және жалпы атом энергетикасы мәселесі тәжірибесіз адамның аралас реакциясын тудырады. Қазақстан реалиясында бұл мәселе басқа түске ие болады және Семей ядролық сынақтарымен қауымдастықтардың көлеңкесінде қалады. Бірақ ел мен оның азаматтарының қажеттіліктеріне қатысты мәселелер кезінде естеліктермен өмір сүруге болмайды және "иә" және "жоқ" тұстарын тиянақты бағалау қажет. Біріншіден, кез-келген талдау сияқты, нақты қажеттілікті бағалау және осы мәліметтерге сүйену қажет.

Қазақстан Пайдалы қазбалары бар ең бай елдердің бірі болып табылады. Алайда елдің энергетикалық әлеуеті барынша жоғары деңгейде пайдаланылмайды. Қазіргі уақытта электр энергетикасы саласын негізінен көмір, газ және мұнай-газ өнеркәсібі қамтамасыз етеді. ҚР Энергетика министрлігінің 2019-2025 жылдарға арналған электр энергиясының болжамды теңгерімі бойынша Қазақстанда қандай да бір тапшылық күтілмейді. Алайда, ел бойынша электр энергиясын біркелкі емес тұтыну және өндіру қалыптасты, нәтижесінде Энергетика министрлігі елдің оңтүстік өңірлерінде тұрақты тапшылықты болжайды [2] (1 -кестені қараңыз).

Кесте 1.

Қазақстан Республикасы бойынша электр энергиясының болжамды теңгерімі (ЭЭ). (млрд. кВт сағ)

Атом электр станциясын салу мәселесі соңғы 20 жыл бойы талқыланып келеді. Атом электр станциясы туралы ақпараттың алғашқы толқуы 1997 жылы болды, сол кезде ҚР Білім және ғылым министрі Владимир Школьник Маңғыстау атом энергия комбинатының (МАЭК) ескірген Энергия блогының орнына жаңа АЭС салудың маңыздылығын атап өтті. Батыс өңірмен қатар Балқаш көлінің жағасында атом электр станциясын салу жоспары қарастырылды, бірақ бұл жоспар қисынды аяқталмады және нәтижесінде ол ұзақ қорапқа салынды. Алайда, бүгінгі күні дәл осындай орын АЭС құрылысына байланысты барлық ақпараттық жағдайларда талқылау нүктесі болып табылады. Уақыт өте келе, 2006 жылы атом электр станциясын салу мәселесі қайтадан өзекті болды. Ресей Маңғыстау облысындағы МАЭК-те атом электр станциясын іске қосу кезінде өз көмегін ұсынды, атап айтқанда ВБЭР-300 реакторын орнатуды ұсынды. Батыс Өңір Қазақстан үшін стратегиялық маңызды болып табылады, өйткені онда мұнай-газ кен орындарының басым бөлігі орналасқан. Алайда, өңірде әлі күнге дейін электр энергиясы мен тұщы су тапшылығы мәселесі шешілмеген күйінде қалып отыр. Осылайша, атом электр станциясын салу арқылы Үкімет екі құсты бір таспен өлтіруі мүмкін еді, бірақ бұл жолы жоспар орындалмады және 2009 жылы тоқтатылды.

АЭС салуға бірнеше сәтсіз әрекеттен кейін, 2014 жылдан бастап Үкімет өз көзқарастарын кеңейтіп, Ресеймен ғана емес, атом энергетикасын дамытатын басқа елдермен де ынтымақтастық мүмкіндіктерін қарастыра бастады. Бұл жолы жоба мұқият қабылданды, өйткені жаңа атом электр станцияларының орналасуы анықталды. Әлеуетті орындар Курчатов қаласы және Балқаш көлінің жанында орналасқан Үлкен кенті болды. АЭС салу бойынша әріптес елдермен мәселе бір мағыналы емес болды. Қазақстандық атом электр станцияларында өз әзірлемелерін орнату үшін бірінші кезекте жапондық Toshiba компаниясы және француздық Areva компаниясы болды. Айта кету керек, екі компания да жақсы әлеуетке ие болды және өз саласында жаңашыл болып саналды. Алайда, Ресеймен АЭС құрылысындағы ынтымақтастық жөніндегі өзара түсіністік туралы Меморандумға және жапон тарапымен осыған ұқсас құжаттарға қарамастан, құрылыс жөніндегі келіссөздер ештеңеге алып келген жоқ. 2016 жылдың қараша айында энергетика министрі Қанат Бозымбаев "уақытша нүкте" қойып, қазақстандық Энергетика сегментінде бүгінгі таңда электр энергиясының артық екені байқалғанын және олардың болжамдары бойынша, кем дегенде таяудағы жеті жыл ішінде (2023 жылға дейін) АЭС салу жоспарланбағанын айтты.

Екі ел билігінің атом электр станциясын салуға деген қызығушылығы қызықты. Ресми тұлғалардың реакциясына сәйкес, Ресей АЭС құрылысына өз үлесін қосуға дайын емес, сонымен қатар Қазақстан тарапы көршілердің ұсыныстарына "таңданбайды". Осылайша, ҚР Энергетика министрі Қанат Бозымбаев мемлекет Қазақстандықтардың атом энергетикасы алдында алған қорқынышын сезінетінін және АЭС салу бойынша қандай да бір түпкілікті шешім қабылдау кезінде қоғамдық пікір міндетті түрде ескерілетінін атап өтті. Соңғы талқылаулар Алматы облысындағы үлкен қалалық типтегі кентке алып келді. Балқаш көлінің жақындығы да, дамыған электр беру жүйесінің болуы да үлкен таңдау пайдасына шешілуде. Сондай-ақ, Қазақстан билігі өкілдерінің сындарлы риторикасы байқалады. Үкімет қоғамдық пікірге ашық назар аударады және халықтың АЭС құрылысына қарсы ішкі қарсылығын түсінетінін айқын көрсетеді. Сонымен қатар, атом электр станциясының құрылысы кейбір адамдардың қыңырлығына емес, ел дамуының стратегиялық векторларына байланысты. Яғни, бұл сұраққа назар аудару керек бірқатар "қарсы" және "қарсы" дәлелдер бар.

Бейбіт атом. Бірінші кезекте, атом электр станциясын салу пайдасына ел аумағында уранның үлкен қорының болуы ойнайды. Дүниежүзілік ядролық қауымдастықтың деректері бойынша Қазақстан 800 мың тоннадан астам уран қоры расталған әлемде екінші орында тұр. Уран бойынша әлемнің энергетикалық қорларын салыстырмалы талдауда қазақстандық үлес шамамен 14% - ды құрайды [2]. Сонымен қатар, 2018 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда уран өндіру 22 мың тонна белгісіне жақындады. Оның 15 мың тоннасы экспортталды. Жоғарыда аталған көрсеткіштерді ескере отырып, қисынды сұрақ туындайды – Қазақстан неліктен Атом әлеуетін пайдаланбасқа? Қазақстан уран өндірісі мен экспорты бойынша әлемде көшбасшы болуымен қатар, елде көптеген жылдар бойы уран өндірумен және өңдеумен айналысатын "Қазатомөнеркәсіп" компаниясы бар. Уран қорының нақты болуынан басқа, Қазақстанда Ресей, Жапония және Франция сияқты елдерде оқыған өзінің білікті кадрлары бар.

Екіншіден, атом электр станцияларын салу Қазақстанның әлемдік аренадағы ұстанымын нығайтады. Бұл процесс бірнеше жолмен жүреді. Бірінші жол экономиканың өсуін білдіреді. Экономиканы дамыту энергетикалық ресурстарды әртараптандыру, жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, ғылыми және инновациялық зерттеулердің өсуі және жоғары технологиялық өнімдер экспорты көлемінің тиісінше өсуі есебінен жүзеге асырылатын болады. Сонымен қатар, позицияны нығайту Қазақстанның ядролық отынды өндіретін, ең бастысы пайдаланатын дамыған елдермен бір сатыға шығуы арқылы жүзеге асырылады. Бұл өз кезегінде ел беделінің индикаторларының бірі болып саналады. Қазақстан Республикасының ауқымына қайта орала отырып, орташа статистикалық сападағы көмірден келетін зияннан басқа, елде өндірілетін көмірдің жылу бөлінуі төмен, ылғал үлесі жоғары, күл мен күкірттің үлкен көлемінің болуы бар екенін атап өту маңызды. Атмосфералық шығарындылардың нормаларымен жұмыс жасай отырып, Қазақстандағы жағдайды Еуропалық Одақпен салыстыруға болады [4]. Осылайша, зиянды заттар шығарындыларының таралуы айқын және көмір өнеркәсібі үлесінің біртіндеп төмендеуін тек Қазақстанның ғана емес, жалпы әлемнің мүдделерімен байланысты қажетті қажеттілік деп атауға болады. Сонымен қатар, 2013 жылы Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдама бекітілді [5]. Тұжырымдама шеңберінде 2030 жылға қарай энергия тұтынуды екі есе мөлшерде арттыруға қарамастан, шығарындылар көлемі баламалы және атом энергетикасын дамыту есебінен азаяды деп болжанады. Яғни, Қазақстанда атом энергетикасын енгізу бірден-бір емес, іргелі сипатқа ие. Жоғарыда айтылғандай, "қарсы" ең күшті дәлел психологиялық компонентпен байланысты. Атом электр станцияларында әрдайым үлкен радиациялық апаттар болуы мүмкін деп объективті түрде айтуға болады. Чернобыль атом электр станциясындағы және Жапониядағы Фукусима-1 апаттарымен болған қайғылы тәжірибе скептицизм мен осы құрылысты салудан қорқуды тудырады. Сондай-ақ, ҚР Энергетика министрі Қанат Бозымбаевтың пікірлеріне қайта орала отырып, қазақстандықтардың сала алдындағы қорқынышы туралы қорытындыны айтуға болады. Алайда, болған авариялар ескірген атом электр станцияларында болғанын ұмытпау керек, ал атом энергетикасы саласындағы қазіргі әзірлемелер өткен тәжірибелерді ескере отырып, барынша бейімделген және құрастырылған. АЭС салумен байланысты тәуекелдер тек апат жағдайларымен ғана емес, сонымен қатар тікелей экологиялық әсермен де байланысты. Біріншіден, бұл атом электр станциясының қызметінен радиоактивті қалдықтарды сақтауға және көмуге байланысты. Атом энергиясын пайдалану адам үшін де, жалпы экология үшін де үлкен зиян келтіреді. Сонымен қатар, бүгінгі таңда АЭС-тен қалдықтарды сақтау мен көмудің толыққанды жүйесі әлі құрылған жоқ.

Тағы бір қарсы дәлел - атом электр станциясын салудың құны мен орындылығы. Шамамен алынған бағалаулар бойынша қуаты 1 ГВт АЭС орташа құны 5-5,5 миллиард долларға тең. Бұл құн энергияның ұқсас көлемін өндірудің көмір және газ әдістеріне арналған шығындардан бес есе артық. Сонымен қатар, елдің ауданы мен халқының аздығына байланысты проблема бар. Еліміздің облыстарының бірінде атом электр станциясын салу тұрғындардың аз ғана бөлігін атом электр энергиясына неғұрлым тікелей қол жеткізумен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, ал елдің қалған бөліктеріне электр беру желісі арқылы жеткізуге тура келеді. Алайда, бұл схема прагматикалық және орынды болып көрінбейді. Мемлекеттік ауқымдағы шешім қабылдаушылардың өзгеруі "жаңа ескі" бастамаларды алға жылжытудың жаңа мүмкіндіктері мен тәсілдерін ашады. Ресей тарапы Қазақстанмен ынтымақтастықты кеңейтуге мүдделі және өзінің алдына нақты мақсаттар қоятыны анық. Сонымен қатар, Қазақстан үкіметінің өз құзыреті бар, бірақ бұл ретте монетаның арғы жағын ескеру – барлық тәуекелдерді бағалау қажет. Сонымен қатар, Қазақстан дамушы ел болып табылады және әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіру бойынша белгіленген мақсатқа қарай жылжып келеді [6]. Экономиканың тұрақты және серпінді өсуі мен елдің беделін әлемдік деңгейде нығайту стратегияның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Осыған сүйене отырып, атом энергетикасын дамыту да мемлекет мүдделерінің спектріне енуі мүмкін деп қорытынды жасауға болады. Атом энергетикасын дамытудың оң жақтарын атай отырып, монетаның екінші жағын да ұмытпауымыз керек. Тарихи оқиғаларға байланысты қазақстандықтар Атом энергиясы алдында қорқады. Бұл салаға ішкі қарсылық пен негізсіз қорқыныш консенсусқа келу мәселесіне күмән келтіреді. Атом энергетикасы авариялары бар штаттан тыс жағдайлар кезінде де, сондай-ақ радиоактивті қалдықтарды жоспарлы пайдалану және көму кезінде де үлкен экологиялық қатермен ұштасады. Сондай-ақ, елдің белгілі бір аймағында және ірі масштабында халықтың шоғырланбауымен жобаны іске асырудың күрделілігі айқын.

Атом электр станциясының құрылысына қатысты және оған қарсы дәлелдердің көпшілігі көп немесе аз дәрежеде өзгермейді. Алайда, ағымдағы жағдайда, ол басшылықтың алдыңғы ауысуынан, тиісінше, АЭС құрылысына деген көзқарасынан ғана ерекшеленеді. Қалай болғанда да, барлық аргументтерді таразылағаннан кейін ел басшылығы Қазақстанның энергетикалық саласын одан әрі дамыту бағыты бойынша дұрыс шешім қабылдайды және ел халқы бұл шешімде маңызды рөл атқарады деп болжаймыз. Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасы үшін қазіргі таңда заман көшімен қарқынды даму үшін ел экономикасын көтеретін тұстарды дамыту шарт. Қазіргі ақпараттық-технологиялар заманында энергия көзіне деген халықтың сұраныс артып отыр. Осы негізде дамушы мемлекет ретінде алдыңғы қатар елдердің практикасынан үлгі ала отырып, ел аумағында өндірілетін қазба байлықтарды шикізат түрінде ғана емес дайын өнім ретінде өңдеуге қадамдар жасауымыз қажет. АЭС салудағы әлем тәжірибесін зерттей отырып, олардың қателіктерін, болған апатты оқиғаларды, станциядағы жетіспеушілікті болдырмау үшін Қазақстан нық қадам жасап, мардымды нәтиже көрсете білуі қажет.

Әдебиеттер тiзiмi:

1. Электронный ресурс: https://www.kegoc.kz/sites/default/files/content-manager/utverzhdennye_balansy _2019-2025_rus_0.pdf
2. Загнанные в уголь. Обзор. Угледобыча и угольная энергогенерация в Казахстане. Состояние и перспективе. https://bankwatch.org/wp-content/uploads/2018/01/KZ-Coal_RU.pdf
3. Загнанные в уголь. Обзор. Угледобыча и угольная энергогенерация в Казахстане. Состояние и перспективе. https://bankwatch.org/wp-content/uploads/2018/01/KZ-Coal_RU.pdf
4. Концепция по переходу Республики Казахстан к «зеленой экономике». https://greenkaz.org/images/for_news/pdf/npa/koncepciya-po-perehodu.pdf
5. Т.Х.Марғұлова "Атом электр станциялары" - Мәскеу: "Жоғары Мектеп " 1984 ж.
6. Егемен Қазақстан. Қазақстанға атом электр стансасы керек – Қ.Тоқаев. №7 10б. Алматы: 2021 ж.