АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ МЕШІТТІҢ ТАРИХЫ

АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ МЕШІТТІҢ ТАРИХЫ

Нұрланқызы Гауһаршахназ

1 курс докторанты, Ақтөбе өңірлік университеті. Қ. Жұбанов,

Қазақстан, Ақтөбе

1869 жылы Ақтөбе тарихындағы үлкен бетбұрыстан соң, бекініс тарихының негізі қаланған еді. Алғашында әскери бекініс есебінде қаланған Ақтөбенің өзіндік тарихы біршама, кейін 1891 жылы 25 наурызда Ақтөбе Торғай облысының құрамындағы уездік қала мәртебесіне ие болды. Сол кезеңнен бастап бекініс құрылысымен қатар бірнеше құрылыс бой көтере бастады. Соның бірі қаладан кейінгі қазіргі Шығанақ Берсиев көшесінде орналасқан Ақтөбе қаласындағы орталық мешіттің құрылысы болатын.

1868-1891 жж. аралығында қаладағы әкімшілік билік Ережелерге байланысты уезд басшылығының қолына шоғырланды. Орталық мешіттің құрылысы капитан П.И. Сунгуров тұсында қолға алынған болатын. 1883 жылы 1 шілдеден бастап П.И. Сунгуров басшылығы кезінде Елек уездік басқармасы Орынбордан Ақтөбе бекінісіне ауыстырылды. Барлық уезд басшыларынан ішінен П.И. Сунгуровтың қызметі ерекше болды. Себебі, қазақтардың тұрмысы мен жағдайына аса мән беріп, әкімшілік, сот істерін реттеуде барынша қызмет етті. Дәл осы тұста Ақтөбенің алғашқы құрылыс жоспарлары қолға алына бастады [7].

Уезд бастықтары қаланы көріктендіру үшін, сән-салтанатын арттыру үшін мешіттің де ерекше орны бар деп есептеген. 1885 жылы Ақтөбе уезінің бастығы Сунгуров болған. Ол Орынбор генерал-губернаторынан мешіт құрылысын салу жөнінде рұқсат қағаз алыпты. Бірақ қаржының жоқтығынан мешіт құрылысы басталмаған. Сунгуровтан кейін уезді Сұлтан Сейдалин басқарды. Оның кезінде мешіт салу мәселесі қайтадан көтеріледі. Мәліметтерге сүйенсек, 1900 жылы қаңтардың 1-інде 500 адам мешіт қорына ақша төлеген [5].

Алғашқы мешіттің құрылысы 1901 жылы басталып, 2 жылдан кейін аяқталды (28). Мешіт кешені негізгі ғимараттан басқа медресе, қонақ үй, аттар тұрағы мен діни қызметкерлердің үйлерін қамтыды. Бұл мешіт құрылысы Ұлы Отан соғысы кезеңінде құрылыс қажеттіліктері үшін бөлшектелген еді. Мешіт құрылысы 1990 жылы қайта салынып, кейін 2014 жылы мешіттің ескі ғимаратының жанында Айвар Саттаровтың жобасымен жаңа кең ғимарат бой көтерді.

Жалпы, архив қорларында сирек сақталынған мерзімді басылымдар ішінен «Степная правда» газетіндегі келтірген деректер бойынша, 1901 жылы Ақтөбедегі алғашқы мешіттің негізі қаланды [13].

Сонымен қатар, 1905 жылы Орынбор-Ташкент теміржолы жұмыс істей бастады, Ақтөбе станциясы салынып, алғашқы жолаушылар пойыздары қаладан өткен.

Федор Тарасенконың «Қала. Жылдар. Адамдар. Өмір. »[1] атты еңбегінде Ақтөбе қаласының шығыс бөлігіндегі мешіттің негізі 1901 жылы қаланды деп те жазылған. Алайда болашақ мешіттің аяқталған жобасына қарамастан, материалдық себептер мен егіннің құлдырауына байланысты құрылыс уақытша тоқтатылды.

Дерек бойынша, мешіт 1903 жылы салынды, ал алғашқы намаз 1904 жылы оқылды.

1 сурет. Алғашқы мешіт суреттері

Алғаш рет Ақтөбеде мешіт салу туралы мәселе сонау 1885 жылы, Ақтөбе уезін басқарған Сунгуров кезінде көтерілді [8]. Бұл мәселе кейін тағы да, уезд Сұлтан Сейдалин кезінде тағы да көтерілді. 1900 жылға қарай 200-ге жуық адам мешіт құрылысына қайырымдылық жасады. Кейбір мәліметтер бойынша, құрылыстың негізгі бастамашылары, қазіргі мешіт орналасқан жерде тұрған татар көпестері болды. Олардың ішінде Орынбор көпесі Махмутбай Ибрагимовты атап өткен жөн, ол болашақ мешіттің құрылысына қомақты қаржы бөліп, Ташкентке мамандармен кеңесу үшін барған. Кешенде мешіттің негізгі ғимаратынан басқа имамдар мен азаншылардың үйлері, мұсылмандарға арналған қонақ үй, медресе және жылқыға арналған дүңгіршек болған. Бірінші имам - Омар Хазірет, ал алғашқы азаншы - Зейнолла Януаров Уфадан арнайы шақырылған [1].

1901 жылдың жазында бас ғимараттың негізі қаланды. Алайда, бәрі бүгінгі бізге көрінгендей оңай әрі қарапайым болған жоқ. Жұмыс сызбалары әлемді көрген және өмірлік тәжірибесі бар тәжірибелі адамдардың жадынан және әңгімелерінен құрастырылды. Олардың суреттеуіне сәйкес, қонақ үй мен құдықпен аяқталуы керек болды. Ақсақалдардың бірауызды пікірі бойынша мешітті Үлкен Төбенің шығыс жағында, елді мекеннің астында және бұлақ көлінен қырық баспалдақтың бойында орналастыру туралы шешім қабылданды, ол жақтан жыл бойы ағын ағып жатты. Көл өте суық қыста ғана қатып қалған. Тұрғындардың айтуынша судың емдік қасиеті бар делінген. Кейін оны «Барбет суы» деп те атап кеткен, қала маңын сол аймақтың старостасы Г.Барбеттің атымен аталуына негіз бар. Сонымен, бірінші рет 1903 жылы Ақтөбе жерінде танымал құрылыс әдісі сыналып расталды. Құрылыс нышанына мешіт ғимаратынан бөлек, сырттан келушілерге арналған қонақ үйі мен тастармен көмкерілген құдық, мешіт қызметшілері мен азаншыға арналған үй құрылысы, мал байлайтын баулар және намаз оқуға арналған жазғы алаң орналасқан. Көп мөлшерде жеткізілген тас сонымен қатар төрт аршин биіктігі мен бір аршын қалыңдығы төрт бұрыштық мұнарасы бар ауланы қоршап, тас қоршау салуға жеткілікті болды [1].

Жаңадан салынған мешіттегі алғашқы намаз 1904 жылы оқылды. Қала мен аймақ мұсылмандары үшін бұл маңызды оқиға болды. Олар ақырында күшті рухани тірек алды.

Екінші дүниежүзілік соғыстың басында Батыста эвакуацияланған кәсіпорындардың пайда болуына байланысты қаладағы кейбір құрылыстар бұзылып, «Рентген зауыты» мен «Сельмаш» шеберханаларын салу үшін пайдаланылды.

Осыдан кейін 1934 жылы мешіт алдымен баспаханаға, кейін драма театрдың қоймасына айналдырылды.

Мешіттің көпғасырлық тарихында он екі имам ауыстырылды. Біріншісінің біріншісі имам Ибрагим Мажитов болғаны белгілі. Қалған имамдардың тағдыры туралы білуге ​​болатын НКВД құжаттары әлі күнге дейін құпия болып табылады. Алайда, жұмбақ перде біртіндеп ашыла бастауда. Мысалы, КСРО-ның еуропалық бөлігі мен Сібірдің төрт рухани басқармасының бірінің аумағында ғана мешіттер саны 1930-1950 жылдар аралығында 14 мыңнан 150-ге дейін азайғанын барлық замандастар біле бермейді. 20-шы ғасырдың 70-жылдары Ақтөбе облысының аумағында тек екі мешіт жұмыс істеді, бірақ 30-шы жылдарға дейін олардың саны екі жүзге жуық болған.

1929 жылы ауқатты мұсылмандар мен халықтың қайырымдылықтары есебінен салынған Ақтөбе қалалық мешіті өз жұмысын тоқтатты. 1930 жылы 2 наурызда мешіттің имамы Нұрмұхамед Имшиев тұтқындалды. Мешіттің негізін қалаушы Махмұтбай Ибрагимов та осындай тағдырды басынан кешірді. Қазір оның ұрпақтары Нью-Йоркте тұратындығы туралы деректер бар [5].

Алғашқы азаншының ұлы, 75 жастағы Зейнулла Януаров Ақтөбеде тұрады. Оның әкесі он жылдай намаздан бұрын мұнараға көтеріліп, адамдарды намазға шақырды. Гарифулла Януаров өз заманының ең білімді адамдарының бірі болды. Ол Шығыстағы бірнеше оқу орындарын бітірді, екі рет Башкирия мен Ақтөбеден Меккеге жаяу қажылық жасаған (28,11). 1920 жылы әкесінен қалған ағаш үйді бұзып алып, бөренелерді теміржол арқылы Ақтөбе қаласына алып келді. Бірақ билік Елекке көпір салу үшін бөренелерді тартып алды. 1937 жылдың күзінде үйге түнде үш қарулы адамдар жіберіп, іздеу жүргізіп, 68 жастағы әкесін тұтқынға алған. Ол Талдықорғандағы саяси тұтқындар лагеріне жіберілді. Артында үш баласымен жұбайы қалған. Ұлы Зейнулла Януаровтың айтуынша, оның әкесінде араб тілінде бірнеше кітап қоры сақталған. Жасырын түрде баққа шығарып өртеуге мәжбүр болғанын жеткізеді. Гарифулла қажы өзінің заңсыз тұтқынға алғанына 1939 жылы аштық жариялайды. Тамақтан бас тартқан жетпіс жастағы ер адам аштықтан өлім жазасына кесілді. Он жылдан кейін ғана Гарифулла ақталды. 1968 жылы Зейнолла Януаров Талдықорғанға сапар шегіп, бірақ әкесінің іздерін де, тіпті қабірін де таппады [3].

КСРО пайда болғаннан кейін, 1921 жылы мешіттер жабылып, имамдар репрессияға ұшырай бастады. Имам Омар Хазірет Қарағанды ​​лагеріне айдалып, 1925-1926 жылдардағы аштықтан кейін қайтыс болды.

Саяси зобалаң заманында дін иелері де сырт қалмағаны белгілі. Дінмен қас болған Кеңес өкіметі молдаларды, аһундарды, бақсыларды қудалап, халық санасынан дін деген ұғымды аластатуға ұмтылғаны белгілі болды. Сөйтіп, қоғамдағы діннің рөлі, тәрбиелік маңызы жоғалған еді. Мәселен, М.Тәжібаев келтірген дерек бойынша, Ақтөбе облысы бойынша 158 «панисламшыл» діни тұлғалар ұсталып, олардың 79-ы ату жазасына кесілді. Бұл деректерден бөлек, «халық жауының» әйелдері мен балалары да зардап шеккен болатын. Соның бір дәлелі, Ақтөбе қаласынан шыққан қажы Гарифулланың да өмірі тұспа тұс келеді [5].

2014 жылдың жазында екі жылдық құрылыс жұмыстарынан кейін «Орталық мешіт» жаңарған түрде пайда болды. Мешіттің ескі ғимараты, оның тарихи құндылығына байланысты мұражайға айналдыру туралы шешім қабылданды, ал мешіттің құрылысы жаңалап салынды.  Сыйымдылығы 1250 адам болатын еркек пен әйелдің намаз оқитын залдарын, асханасын және т.б. керекті жабдықтарын қарастырған. Құрылысқа қаражат ақтөбелік ұйымдар мен қала тұрғындарының қайырымдылық қаражатынан жиналды, барлығы 700 миллион теңгеге жуық қаражат жұмсалды. Жобаның авторы Татарстан сәулетшісі Айвар Саттаров болды, ол бұған дейін «Нұр Ғасыр» мешітінің құрылысына қатысқан болатын [3].

2 сурет. Жаңадан салынған мешіт

Мешіттің ашылуына «Нұр-Отан» Халықтық Демократиялық партиясының қатысуымен «Ханафи мазхабы - Орталық Азияның рухани мұрасы» тақырыбында ғылыми-тәжірибелік конференция мешіттің ашылуымен сәйкес келді, онда, бас мүфтиден басқа: облыс әкімінің орынбасары Марат Тағымов, ҚР Дін істері агенттігі төрағасының орынбасары Ғалым Шойкин, Ресей мүфтилері кеңесі төрағасының бірінші орынбасары Дамир Мұхетдинов, Еуразия ұлттық университетінің профессоры Досай Кенжетай, Ресей Ислам институтының ректоры Рафик Мухаметшин, Ақтөбе облысы Дін істері департаментінің директоры Бауыржан Есмахан [4] қатысқан болатын.

Қазіргі құрылысы аяқталған қалалық орталық мешітінің ішкі-сыртқы келбеті бұрынғы тарихи мешіттен мүлдем бөлек. Мешіттің алтын жалатқан екі күмбезі мен биік екі мұнарасы алыстан «мен мұндалап», өткен-кеткен адамдарды өзіне шақырып тұратын, қазіргі заман талаптарына сай салынған көлемді ғибадат үйі әсем де, көрікті ғимаратқа айналды.

Әдебиеттер тізімі:

1. Федор Тарасенко. Вековая святыня актюбинского мусульманства // Город. Годы. Люди. Жизнь.
2. Аманкос Орынгалиулы. Старая мечеть возродится (казах.) Көне мешіт жаңарады // Газета Актобе. — 201
3. В Актобе открылась обновленная городская центральная мечеть (ФОТО), Газета «Диапазон» (20.06.2014). Дата обращения 25 сентября 2014.
4. Сатыбалды Сәуірбай. Ханафи мәзһабы – Орталық Азияның рухани мұрасы // «Егемен Қазақстан» : газета. — 206.2014.
5. Гульжан Базылкызы. Первая мечеть в Актобе (казах.) = Ақтөбедегі алғашқы мешіт // Газета «Актобе». — 2009.
6. Актобе. Газета Диапазон. 17.08.2001 г.№64(317).
7. Актюбинский городской вестник. Шаруашылық әдеби журналы, №5, 17 желтоқсан, 1913 жылы.
8. Актюбинский городской вестник. Шаруашылық әдеби журналы, №7, 17 қаңтар, 1914 жылы.
9. Актюбинский городской вестник. Шаруашылық әдеби журналы, №6, 3 қаңтар, 1914 жылы.
10. Ақтөбе газеті. 2019 жыл.
11. АОММ. 13-қор, 4-тізбе. 451- іс.
12. АОММ. 13-қор, 4-тізбе. 122- іс.
13. «Степная правда» газеті. 1931 жыл, №28 (234).
14. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010