СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ БАҒЫТТАРЫ
СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ БАҒЫТТАРЫ
Бейсенбаева Ажар
қауымдастырылған профессор, э.ғ.к. Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университеті,
Қазақстан, Алматы
Асанов Бейбіт
қауымдастырылған профессор, э.ғ.к. Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университеті,
Қазақстан, Алматы
OPTIMAL DIRECTION OF STRATEGIC MANAGEMENT
Azhar Beisenbayeva
Associate professor, candidate of economic sciences Kazakh National Agrarian Research University,
Kazakhstan, Almaty
Beibyt Asanov
Associate professor, candidate of economic sciences Kazakh National Agrarian Research University,
Kazakhstan, Almaty
АҢДАТПА
Мақалада балансталған көрсеткіштер жүйесін қолданып стратегия басқаруда қойылған мақсаттар мен міндеттерге, сонымен бірге бекітілген межеге қол жеткізу деңгейін базалық төрт аспект бойынша анықтайтын көрсеткіштерді қолдану тәсілдері қарастырылған.
ABSTRACT
The article considers approaches to the use of indicators that determine the level of achievement of the goals and objectives set in strategy management using a balanced indicator system, as well as the level of achievement of the approved target in four basic aspects.
Кілт сөздер: стратегиялық басқару, балансталған көрсеткіштер жүйесі, артқышылықтар
Keywords: strategic management, balanced scorecard, redundancy
Бүгінгі күні еліміздегі мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Дүниежүзіндегі пандемияға қатысты қаржылық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы ел экономикасына теріс әсер етуде. Осындай жағдайда еліміздің дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне тікелей байланысты.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында ел экономикасы бiрқатар қиындықтарға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан кешеуілдігі, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бірқатар бағдарламалар қабылдаған.
Соңғы кездері отандық және шетелдік әдебиеттерде стратегиялық дамудың мониторингі мәселелеріне көптеп көңіл бөліне бастады. Стратегияны жүзеге асыру тиімділігі, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық үрдістердің мониторинг пен бақылау жүйелерінің құрылуымен тығыз байланысты, яғни бұл көзделген жоспарлы іс-шараларды жүзеге асыру мен жоспарлы көрсеткіштерге қол жеткізуде жедел және стратегиялық бақылауды жүзеге асыруға, тіпті қажет болған жағдайда таңдалған бағыт бойынша түзету жүргізуге мүмкіндік беретін кері байланыс жүйесінің бар болуымен көзделген[1].
Стратегиялық басқару есебінің классиктері - Девид Нортон мен Роберт Капландардың айтуынша, егер стратегияны жүзеге асыру күтілген нәтижені бермесе, онда 70% жағдайда оның себебі стратегияның сапасына емес, оны нашар жүзеге асыруға байланысты [2]. Сондықтан да инновациялық даму үрдісін тиімді жүзеге асыру құралы ретінде балансталған көрсеткіштер жүйесін ұсынамыз.
Балансталған көрсеткіштер жүйесі (БКЖ, Balanced Scoreard) – бұл 1990ж. Р.Каплан және Д.Нортонның жүргізген зерттеулерінің қорытындысының нәтижесінде құрастырылған басқарудың жаңа технологиясы. Олардың зерттеулерінің мақсаты ретінде ұйым қызметінің тиімділігін арттырудың және бизнес мақсатына жетудің жаңа тәсілдерін анықтау болатын. Балансталған көрсеткіштер жүйесі – бұл қызметтің барлық: қаржылық, өндірістік, маркетингтік, инновациялық, инвестициялық, басқарушылық және т.б. аспектілерін көрсететін оңтайлы таңдап алынған көрсеткіштердің тиімділігін өлшеп және бағалайтын стратегиялық басқару құралы. Осы басқару технологиясының жоғары тиімділігі балансталған көрсеткіштер жүйесінің негізгі қағидаларымен шартталған, яғни, нені өлшеуге болады, тек соны басқаруға болады. Егер басқарушыға нақты не істеу керектігін және мақсатқа қол жеткізу көзқарасы тұрғысынан дұрыс жасалынып жатқандығын көрсететін сандық өлшемге келетін көрсеткіштер болған жағдайда ғана мақсаттар қолжетімді болады.
Balanced Scorecard Collaborative компаниясымен құрылған БКЖ-нің қызмет етуші стандарттарына алты міндетті элементтерді жатқызамыз: дамудың бағытын анықтайтын стратегиялық мақсаттар; мақсатты мәндер – қандай да бір көрсеткіштің сәйкес келуі тиіс деңгейдің сандық көрінісі; стратегиялық бастамалар – стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге көмектесетін жобалар немесе бағдарламалар; себеп-салдарлы байланыстар мен перспективалар, олардың көмегімен стратегияны жүзеге асыру мақсатымен стратегияны декомпозициялау жүргізіледі.
Балансталған көрсеткіштер жүйесі стратегия мен миссияны нақты қойылған мақсаттар мен міндеттерге, сонымен бірге бекітілген межеге қол жеткізу деңгейін базалық төрт аспект бойынша анықтайтын көрсеткіштерге ауыстырады. Базалық аспектілерге: қаржылық (тұрақты өсіп отыратын пайда табу), клиенттер (әрбір клиенттің білімін жақсарту), ішкі бизнес-процестер, оқу және өсу аспектілері жатады, алайда олардың тізімін стратегияның ерекшелігіне сәйкес толықтыруға болады.
Әлемдік тәжірибеде осы уақытқа дейін БКЖ тұжырымдамасы көптеген ірі ұйымдарда өзінің тиімділігін көрсете білді, алайда зерттеудің басты міндеті осы концепцияның негізгі аспектілерін жоғары мемлекеттік деңгейде, жекелей алғанда БКЖ тұжырымдамасын мемлекеттік стратегияны жүзеге асыру және оны бақылаудың базалық құралы ретінде қолдану мүмкіндіктеріне талдау жасау.
Жалпы алғанда, стратегияны жүзеге асыру құралы ретінде анықталатын концепцияның жалпы жағдайы стратегиялық мақсаттардың арасындағы себеп-салдарлы байланыстарына негізделе отырып, дамудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға, сонымен қатар мемлекеттік басқару органдарының қызметтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Дегенмен, БКЖ моделі, ең алдымен, коммерциялық ұйымдарға арналғандықтан, оны мемлекеттік басқару тәжірибесіне тікелей енгізуде кедергілер болады, концепцияның кейбір параметрлерін мемлекеттің міндеттеріне бейімдеу керек. Мысалы, мемлекеттік секторда қаржылық аспект жоғары тұрып, ал қалғандары оны қолдаушы ретінде құрылған БКЖ моделі үнемі жұмыс жасай бермейді, себебі қаржылық пайда табу мемлекеттің стратегиялық дамуының негізгі мақсаты емес. Мемлекеттік стратегияның мақсаттары әлеуметтік сипатқа ие және әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі басымдығы өмір сүру сапасын арттыруға бағытталады.[3] Демек, қаржылық аспектіні негізгі параметр ретінде қарастыруға болмайды, бірінші орынға тұтынушы аспектісі қойылады – азаматтардың мүдделерін қорғау.
Бұл мемлекеттік басқару ерекшеліктерін ескере отырып, ел экономикасының даму стратегиясын жүзеге асыру және оны қадағалау қажеттілігіне бейімделетін жаңа БКЖ стратегиялық картасын ұсыну қажет екендігін ескертеміз. Даму аясын кеңейту мемлекеттік органдарға өздерінің бағдарламаларын жүзеге асыру барысында тұтынушылардың мүдделерін ескере отырып, өз кезегінде мемлекет тарапынан жүргізіліп отырған әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижесі ретінде азаматтардың қанағаттану деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, қаржылық аспект те өзгерістерге ұшырауы қажет. Жаңа схемада бұл аспект өзінің бірінші кезектілік мәнін жоғалтады, себебі пайда табу негізгі стратегиялық мақсаттар ретінде алынбайды. Мемлекеттік деңгейдегі қаржылық аспект мемлекеттік шығындарды қысқарту, ресурстарды және мемлекеттік мүліктерді басқару қажеттілігін көрсетеді, сондықтан, бұл аспект стратегияны орындаудың қолдаушы жүйесі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Мемлекеттегі ішкі бизнес-процестер аспектісі стратегия басымдықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін басқару жүйесімен немесе әкімшілік басқару процестерімен алмастырылады. Бұл аспект мемлекеттік қызмет көрсетудің тиімділігін, бағдарламаларды жүзеге асырудың әкімшілік процестерінің тиімділігі мен нәтижелілігі арттыру, басқару мен заңнамалық реттеуде (мемлекеттік стратегиялық жоспарлау жүйесінде заңнамалық актілерді құру және түзетуде) азаматтарды қатыстыру.
Стратегиялық дамудың басты мақсаттарына қол жеткізу деңгейін сипаттайтын балансталған көрсеткіштер жүйесі мақсатты көрсеткіштер жүйесінен тұрады, мемлекеттік деңгейде мақсатты көрсеткіштер белгілі бір мерзім аралығында даму стратегиясына енгізіледі.
Мұндай тұжырымда «балансталған» сөзі көрсеткіштердің жиынтық мәні күтілетін нәтижені немесе даму траекториясын сипаттайды, ол, өз кезегінде, келесілерге:
- біріншіден, дамудың мақсаттары мен міндеттеріне қатысты аумақтағы билік, қоғам және бизнес бойынша әлеуметтік-экономикалық процестердің негізгі қатысушылары мүдделерінің балансына;
- екіншіден, аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі аспектілерінің арасындағы баланс, сондай-ақ барлық қатысушылардың стратегиялық, тактикалық және оперативті даму міндеттерінің үйлесімділігі мен балансына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Балансталған көрсеткіштер жүйесінің негізінде мемлекеттік басқару органдарының жүзеге асыратын бағдарламаларды орындау бойынша қызметтері бағаланады. БКЖ құратын көптеген көрсеткіштерді анықтауда нақты қолжетімді статистикалық және басқа да ақпараттар ескеріледі, мұндай ақпараттардың көмегімен жекелеген жобалардың жүзеге асырылу кезеңдері мен негізгі даму тенденцияларын тіркеуге болады.
БКЖ-сін мемлекеттік жоспарлауға енгізудің негізгі артықшылықтарына келесілерді атап көрсетуге болады:
- ашықтығы (жауаптылығы, есептілігі) – бұл мемлекетке жоспарланған шараларды орындап жатқандығын және жоспарлауда қарастырылған көрсеткіштерге қол жеткізіп жатқандығын дәлелдеуге көмектеседі;
- жетілдіру – бұл мемлекеттік органдарға жоспарланған нәтижелер мен шындығында нақты қол жеткізілген нәтижелердің айырмашылықтарын бағалауға мүмкіндік бере отырып жетілдіруге көмектеседі.
Жалпылай келе, балансталған көрсеткіштер жүйесі алға қойылған міндеттерді орындау қажеттілігі мен қажетті түзетулерді енгізу жолымен жетілдіруге, қызметтің ашықтығы пен есептілік жағдайында, қатар алып жүруге мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі:
- Друри К. Управленческий учет для бизнес- решений: учебник / Пер. с англ. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. 655с.
- Каплан Р.С., Нортон Д.П. Сбалансированная система показателей. От стратегии к действию / пер. с англ. М. Павлова. – М., 2003.
- Управление предприятием с помощью системы Balanced Scorecard // Финансовый директор.- 2003.- №3.
- Бердалиев Қ.Б. Стратегиялық менеджмент. Оқулық Алматы.-2011.318б