QАRАQАLPАQSTАN RESPUBLIKАSINDА GENDERLIK IDENTIVLIKTI QÁLIPLESTIRIWINDE SHАŃАRАQTIŃ ROLI
QАRАQАLPАQSTАN RESPUBLIKАSINDА GENDERLIK IDENTIVLIKTI QÁLIPLESTIRIWINDE SHАŃАRАQTIŃ ROLI
Kamalova Khatira Sabirovna
Soc.i.k., docent Socialliq pánler kafedrasi docent Berdaq atindaǵi Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti,
Ózbekstan, Nókis
Kutimova Gulnara Tatlimuratovna
Sotsialliq pánler kafedrasi oqitiwshisi Berdaq atindaǵi Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti,
Ózbekstan, Nókis
Zaretdinova Nesibeli Kurbanbaevna
Sotsialliq pánler kafedrasi assistenti Berdaq atindaǵi Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti,
Ózbekstan, Nókis
РОЛЬ СЕМЬИ В ФОРМИРОВАНИИ ГЕНДЕРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ КАРАКАЛПАКСТАН
Камалова Хатира Сабыровна
канд. социол. наук, доц. Кафедра социальных наук, доц., Каракалпакский Государственный Университет имени Бердаха,
Узбекистан, г. Нукус
Кутымова Гульнара Татлымуратовна
преподаватель, Кафедра социальных наук, Каракалпакский Государственный Университет имени Бердаха,
Узбекистан, г. Нукус
Заретдинова Несибели Курбанбаевна
ассистент, Кафедра социальных наук, Каракалпакский Государственный Университет имени Бердаха
Узбекистан, г. Нукус
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается роль семьи в гендерной идентификации личности. Авторы также подчеркивают, что гендерная проблематика в настоящее время активно рассматривается во взаимосвязи с такими науками как социология, экономика, история, демография, культурная антропология и социальная психология. Также обсуждаются вопросы западного влияния на социализацию современной каракалпакской семьи.
Ключевые слова: личность, семья, гендер, гендерная идентичность, социализация личности, духовное развитие, активная гражданская позиция.
Insanniń shaxs sipatinda qáliplesiwinde shańaraq birden-bir úlken rol atqaradi. Sebebi shańaraqta adamgershilikti, psixologiyaliq ruwxiy rawajlaniw protsessi júzege keledi. Sonliqtanda, sotsiallasiw protsessi shańaraqtiń qarim-qatnasina baylanisli túrde qáliplesedi. Аdamniń insan sipatinda rawajlaniwi: oniń izleniw belsendiliginiń qaysi jóneliske baǵdarǵanliǵin, dóretiwshilik imkaniyatlariniń júzege asiwi, yamasa deviantliq minez-qulqina baylanisli.
Ótken ásirdiń 60 jillardiń basinda shańaraq instiutti sotsialliq bilim dárejesiniń bir salasi bolip qáliplesti. Ol rawajlaniw protsessi waqtinda óz atamasin bir neshe márte ózgertip turǵan edi: «shańaraq hám neke sotsiallasiwi», «shańaraq hám turmis sotsiallasiwi», «shańaraq sotsiallasiwi». Sol jillardan baslap shańaraq instituti ilimiy keńislikte izertlegen bir qatar ilimiy miynetler payda boladi. Shańaraq sotsialliq institut sipatinda, soniń menen qatar kishigirim sotsialliq topar sipatinda qarastirilip kelgen.
Аl házirgi waqitta shańaraq sotsiallasiwina kóbinese batistiń tásiri kóp bolsa, ekinshi jaǵinan ekonomika, tariyx, demografiya, mádeniy antropologiya hám sotsialliq psixologiya siyaqli ilimler menen belsendi múnásebetler bolip atir.
Soniń menen birge shańaraqti sotsialliq institut sipatinda qarastiratuǵin bolsaq, ol balalarǵa tárbiya berip olardi ósiretuǵin adamlar menen toparlardan turatuǵin institut. Bala dúnyaǵa kelip, tuwǵan-tuwisqanlari menen apalari, ata-anasinan turatuǵin shańaraqti baǵdarli shańaraq dep ataydi. Sebebi ol shaxstiń sotsiallasiwina tásir etedi. Аdam úlkeygen waqitta óz shańaraǵin qurip, shańaraǵindaǵi balalarin tárbiyalaydi.
Shańaraq sotsialliq institut sipatinda ayriqsha belgilerge iye. Ol nekelesken, ortaliq balalari bar, bir-birine tuwisqan bolip keletuǵin eki yamasa bir neshe adamlardan turatuǵin turaqli strukturaliq shólkem. Sotsialliq institut sipatinda qarim-qatnas mikro-mádeniyati menen baylanisqan, óz-ózin tártiplestirip otiratuǵin sistema.
Uliwma shańaraq sotsialliq institut sipatinda jámiyettiń qáliplesiwi menen tikkeley baylanisli. Demek, shańaraqtiń jekeligi bolǵan menen, shańaraqliq qatnaslar jámiyet penen, oniń rawajlaniwi menen tikkeley baylanisli. Soniń menen bir qatarda shańaraqti gendlerlik sotsiallastiriw jámiyetlik máselelerdiń ishinde eń az izertlengen bolip tabiladi hámde jámiyettiń uliwma sotsialliq mádeniy reproduktiv rawajlaniwiniń strukturaliq bólegi bolip esaplanadi.
Shańaraq - jamiyettiń iqsham kishkene bir bólegi bolip, turmistiń putinligin, áwladlar dawamliliǵin támiyinlew menen bir qatarda, áyyemgi zamannan kiyatirǵan bekkem qorǵan hám biybaha miyras. Shańaraqtiń maqseti hám waziypasi perzentlerdiń fizikaliq kúshli, ruwhiy jaqtan rawajlanǵan, intellektual bilimli insanlar etip tarbiyalawdan ibarat. Álbette, bunday waziypalar ata-ananiń aldina ulken bir juwapkershilikti júkleydi. Haqiyqattinda, ádepli, bilimli, aqilli, miynet súygish, iymanli perzent tek ǵana ata-ananiń emes, bálkim bir putin jámiyettiń eń úlken bayliǵi bolip esaplanadi.
Usi jerde aytip ótiwimiz kerek mámleketimiz basshisiniń jaslarǵa qaratip atirǵan itibari hám ǵamxorliqlari sebepli jurtimizda perzentlerimiz ushin jaratilǵan keń imkaniyatlar keleshegimiz jánede jarqin boliwinan ayqin derek beredi. Ǵárezsizligimizdiń dáslepki jillarinda, perzentler tárbiyasina keńnen itibar berilip, balalar sportin rawajlandiriw, salamat turmis tárizin shólkemlestiriw maqsetinde jamǵarmalar dúzildi. Olar áne sonday jaqsi niyetli isler jolinda nátiyjeli jumislar alip barildi, bul perzentlerimiz salamatliǵina óz úleslerin qosip kelmekte. Ásirese jaslar ortasinda “Jaslar – keleshegimiz”, «Úmid nihollari», «Barkamol avlod», «Universiada» sport jarislari hám basqalar ótkerilip atarǵanliǵi jas áwladtiń fizikaliq kushli hám ruwhiy jaqtan rawajlaniwinda úlken áhmiyetke iye.
“Shańaraq bekkem eken - jámiyet bekkem, jámiyet bekkem eken - mamleket bekkem” degen súreni tiykarinda shańaraq jáne de bekkem boliwinda hámme shólkemler qatarinda máhálleniń ornin da óz aldina ayriqsha atap ótiwimiz kerek. «Kushli mámleketten - kúshli jámiyetke qaray umtiliw» súreni astinda máhálle basqariwina úlken itibar, búgingi mámleketimizde alip barilip atirǵan siyasattiń haliqshiliǵinan málim berip, shańaraq, máhálle, mektep ortasinda óz-ara baylanis jaslar tárbiyasinda áhmiyetli orin iyelemekte.
Shańaraqtiń tiykarǵi wazipalarinan biri jaratiwshiliq, quriwshiliq, isbilermenlik, párawanliq bolip, bul haqqinda jurtimizda keń kólemde isler alip barilmaqta, bunday imkaniyatlardan paydalanbaǵan shańaraq bolmasa kerek. Hár jili shólkemlestiriletuǵin «Tashabbus», «Jil hayali» kórik tańlawinda hámme aymaqlardan shańaraqlar qatnasip úlken jetiskenliklerdi qolǵa kirgizbekte. Bul islenip atirǵan jumislar shańaraqlardiń bekkemleniwinde olardiń párawan abadan turmista jasawina imkaniyat jaratilmaqta, hayallarimiz óz úylerinde, shańaraqlarinda balalar tárbiyasinan bos waqitlarinda shańaraq daramatin asiriw maqsetinde kesteshilik hám ónermentshilik penen shuǵillanip shańaraqtiń párawan, abadan hám salamat jasawina múnásip úlesin qosip kelmekte.
Shańaraqtiń qáliplesiwi hám rawajlaniwi jámiyetlik turmistaǵi siyasiy, ekonomikaliq, sotsialliq, mánáwiy múnásibetler menen tiǵiz baylanista ámelge asqan. Birinshi Prezidentimizdiń pikirleri menen aytsaq: «Shańaraq – ómirdiń máńgiligin, áwladlardiń dawamiyliǵin támiyinleytuǵin, muqaddes úrp-ádetlermizdi saqlaytuǵin, keleshek násiller qanday insan bolip jetisiwine tikkkeley tásir kórsetetuǵin tárbiya oshaǵi bolip esaplanadi». [2]
Hár qanday jámiyettiń rawajlaniwin támiyinlewshi negizler arasinda usi jámiyettiń tiykarǵi buwini esaplanǵan shańaraqtiń bekkemligi, ondaǵi salamat-mánáwiy ortaliqtiń qálipleskenligi shańaraqta hár tárepleme jetik salamat balaniń ósip-óniwi, kámil insan bolip jetilisiwi, shańaraqta tárbiyaniń jámlesiwi siyaqli faktorlar áhmiyetli orin tutadi. [1]
Búgingi kúnde shańaraqqa bolǵan ǵamxorliq hám itibar Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tárepinen qabil etilip atirǵan Párman hám Qararlarda óz kórinisin tappaqta. Buniń ayqin misali retinde 2018-jil 2-fevral kúni qabil etilgen «Hayal-qizlardi qollap-quwatlaw hám shańaraq institutin bekkemlew tarawindaǵi jumislarin túp-tiykarinan jetilistiriw is-ilajlari haqqinda»ǵi 5325-sanli Prezident Pármanin ayriqsha atap kórsetiwimiz orinli. [3]
Bul Pármanda Ózbekstan Hayal-qizlar komitetiniń jámiyet turmisindaǵi belsendiligin asiriw, hayal-qizlardi qollap-quwatlaw hám shańaraq institutin bekkemlew boyinsha komitet jumislariniń tiykarǵi jónelisleri hám baǵdarlari belgilep berildi. Pármanda kórsetilgen eń áhmiyetli hám tiykarǵi máselelerdiń biri bul – shańaraq instituti jumislarin bekkemlew hám túp tiykarinan jetilistiriw máselesi bolip tabiladi. Demek, Pármanda kórsetilgen hár bir bánt, hár bir waziypa bul – jámiyettegi hayal-qizlardi qollap-quwatlaw menen birge shańaraqlarǵa degen ǵamxorliqtiń ayqin dáliyli bolip esaplanadi.
Shańaraqta ananiń orni, abiray-itibari, húrmet-izzeti, oniń bala tárbiyasindaǵi xizmeti, qullasi, analarimiz haqqinda júdá kóp aytiladi, jaziladi. Аnalar haqqinda qansha aytsań da kóplik etpeydi, álbette. Shańaraqta ana menen birge ákeniń orni hám abirayi júdá úlken. Degen menen, ákeler haqqinda kem aytilatuǵinday, kem jazilatuǵinday seziledi.
Yer adamniń shańaraqtaǵi qatti qolliliǵi sabir-taqati perzentler tárbiyasinda úlken rol oynaydi. Shańaraqta ákeniń bas boliwi perzent tárbiyasina tásiri oǵada úlken. Qaysi shańaraqta hayal adam er adam menen gáp alissa, onin húrmetin ornina qoymasa, áke natiq bolip shańaraq basqariwina jaramasa bala tárbiyasi buziladi. Hayal shańaraqta er adamnan ústin boliwǵa urinip atirǵan bolsa, ol shańaraqtan jánjel ayirilmaydi, daulet-bereket qashadi.
Bir-biri menen bolar-bolmas nárselerge jánjellesetuǵin shańaraqlardaǵi ata-analar perzentlerine de duris tárbiya bere almaydi. Perzentleri aldinda olardiń abrayi túsedi. Álbette, uliwma jánjellespeytuǵin shańaraq tabilmaydi, leykin bul nárse perzentleriniń aldinda bolmawi kerek hám ata-analar perzentlerine ózleriniń jánjelin sezdirmey tez jarasip ketiwi kerek. Qaraqalpaq xalqiniń ulli alimlardiń pikirlerine itibar berip qarasaq, tárbiyada házil túrindegi qatalliq boliwi kerek, biraq hámme nárse házilge, ermekke, tirnaq arasinan kir izlewge aylanip ketpewi kerek. Usi sebepten, pedagogikaliq ruwxiyat nizam-qaǵiydalarina súyengen halda ata-analar tárbiya printsipleri, tárbiya usillari menen qurallanǵanda ǵana haqiyqiy ádep-ikramliliqqa erisiw múmkin. Bul nárse olardan tereń izleniwlerdi talap etedi.
Shańaraqta perzentlerge tárbiyaliq tásir kórsetiwdiń iltimas, másláhát, isendiriw, talap etiw, buyriq hám eskertiw, jazalaw, xoshametlew siyaqli bir qatar usillardan óz orninda hám sheginde paydalanilmasa gózlengen maqsetke erisip bolmaydi. Tárbiyaniń tiykarǵi hám áhmiyetli qurali sóz bolip esaplanadi. Soniń ushin ata-ana óz sózinde jaǵimsiz intonatsiya menen mazmunsiz sózlerdi jumsaw, qollaniw perzentlerdi renjitiw, olarda isenim sezimlerin sóndiretuǵin házil-dálkek túrindegi pikir hám juwmaqlardan saqlaniw kerek. Ádette, ata-ana ibratli bolǵanda ǵana haqiyqiy abiray-itibarǵa erisedi.
Bulardiń hámmesi ata-anadan aqil-parasatli milliy úrp-ádetlerdi toliq iyelegen shaxs boliwdi talap etedi. Bazi bir shańaraqlarda ayirim ata-analar tek ǵana óz húkimin ótkiziw joli menen perzentleri hám de basqa shańaraq aǵzalari arasinda abiray arttiriwdi qáleydi. Bunda olar qorqitiw tiykarinda buyriq beriw, ruwxiy jaqtan eziw siyaqli usillardi qollanadi. Geyde olar záhárin shashiwdi, baqirip shaqiriwdi bala tárbiyasiniń eń áhmiyetli usili dep biledi. Qorqiw tiykarinda balada payda bolǵan «boysiniwdi» olar ózlerinshe perzentleri arasinda erisken abirayi dep oylaydi. [4]
Аta-ananiń shanaraqta perzentler aldinda orni hám abirayi joqari – bálentte boliwi ushin ata-analardiń ózleri mánáwiy jaqtan suwǵarilǵan boliwi kerek, tárbiyaliq qurallar menen qurallanǵan boliwi kerek. Eń tiykari ata-analar perzentlerine ózleri ibrat kórsetiwi, mehir kórsetiwi tiyis. Sonda ǵana, olar aldinda orni hám abirayi joqari boladi. Sebebi, mehir berseń ǵana mehir kóreseń, húrmet-izzette bolasań – diydi ata-babalarimiz.
Muqaddes shańaraqti kishkene mámleket dep esaplaytuǵin bolsaq, hayal-qizlar sol kishkene mámlekettiń uyitqisi, kewlimizdiń perishtesi, úyimizdiń shiraǵi bolip esaplanadi. Insaniyat payda bolǵannan baslap ómir jalǵastiriwshilari bolǵan hayal-qizlar, analar uliǵlanǵan.
Qarakalpaq xaliq pedagogikasinda naqil-maqallar, qiz-balalardiń kúndelikli turmisinda ushirasatuǵin hádiyseler, ótip atirǵan ómiriniń mazmunli boliwinda, qiyin jaǵdaylardan jol taba aliw ushin, jámiyettegi adamlar, aǵayin-tuwisqanlar menen qarim-qatnas jasawda, jaqsi menen jamanniń pariqin ajirata biliwde, insanniń ruwxiy keypiyatin kóteriwde, dún’yaǵa kóz-qarasiniń rawajlaniwinda, óziniń is-háreketlerin basqarip, tártipke salip turiwinda úlken áhmiyetke iye.
Qiz-bala keleshekte ózleride kelin, ana bolip, bala tárbiyalaytuǵinin, kindik qani tamǵan jerin, altin bosaǵasin májbúriy taslap ketetuǵinin jaqsi biledi. Sonliqtan ata-babalarimiz qizlardi kishkeneliginen shańaraq turmisina tayarlaǵan. Qaraqalpaq xalik pedagogikasinda ata-babalarimizdan biziń dáwirimizge shekem miyras bolip jetken, altin ǵáziynelerimizdiń biri bolǵan naqil-maqallardiń házirgi jas qizlarimizdi erteńgi shańaraq turmisina tárbiyalawda ulken áhmiyetke iye. Sonliqtan da bunday miyraslardan orinli paydalanǵanimiz maqul.
Biz qaraqalpaqlar qizlardiń sapali bilim alip, jaqsi jumisqa iye boliwi hám ǵárezsiz boliwlari ushin barliq jaǵdaydi jaratiwimiz kerek. Xalqimiz «Qizdiń joli jińishke» degendi ayriqsha itibar menen aytadi. Boyjetkenniń joli, qizdiń joli – qilday, oni úziwge bolmaydi. Boyjetken hayal hárdayim biziń jámiyettiń teń húqiqli aǵzasi, al ana – oniń eń ádiwli insani boladi. Biz hayal zatina - anaǵa, yarǵa, qizǵa degen húrmet penen qariwimiz kerek. Sonliqtanda házirgi kúnde Ózbekstanniń jámiyetlik siyasiy jaǵdayina sáykes elimizde genderlik siyasatqa ayriqsha kewil bóliwde.
Elimizde hayal-qizlardiń jámiyettegi ornin, abirayin arttiriw, nizamli huqiqlarin qorǵaw mámleketlik siyasat dárejesine kóterilgen. Respublikamizda olarǵa bolǵan itibar, mashqalalarina sheshim tabiw, analiqti hám balaliqti qorǵaw, imkaniyatlarin júzege shiǵariw shańaraq hám jámiyettegi ornin belgilew birinshi dárejeli waziypalar qatarinda belgilengen.
Paydalanilǵan ádebiyatlar:
- Bahauddinov Sh. Salamat ana hám bala – jámiyet girewi. Nókis, 2006.
- Karimov I.А. Yuksak manaviyat - engilmas kuch. T.: «Maʼnaviyat», 2008.
- Ózbekiston Respublikasi Prezidentining «Xotin-qizlarni qóllab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tóǵrisida»gi Farmoni. Toshkent, 2018 yil, 2-fevral.
- Xolmatova M. Oilaviy munosabatlar madaniyati va soǵlom avlod tarbiyasi. T., 2000.