ИНТОНАЦИЯ КОМПОНЕНТТЕРІ: ДАУЫС РЕҢКІНІҢ ДИСКУРСТАҒЫ КӨРІНІСІ
ИНТОНАЦИЯ КОМПОНЕНТТЕРІ: ДАУЫС РЕҢКІНІҢ ДИСКУРСТАҒЫ КӨРІНІСІ
Аманбаева Айсәуле Жантемірқызы
Филология ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты,
Қазақстан, Алматы
Жұмабаева Жанар Төлендіқызы
Филология ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты,
Қазақстан, Алматы
Жалпы тіл білімінде интонация құбылысына әуен, үдемелік, кідіріс, қарқын, дауыс реңкі сияқты компоненттердің тән екенін білеміз. Соның ішінде дауыстың жағымды және жағымсыздығын білдіретін дауыс реңкінің орны ерекше. Әсіресе біз дауыс реңкінің басқа компоненттерден ерекшелігін адам дауысында болатын өзіндік бояуы арқылы ажыратамыз. Яғни, дауыс реңкінде әуенге ерекше рең беретін көріністер байқалады. Осы жайында ғалымдар дауыс реңкін жан-жақты қарастырған.
Қазақ тіл білімінде проф. З.М.Базарбаева тембрді дауыс реңкі деп беріп, дауыс реңкінің адамның әртүрлі көңіл-күйін, эмоциясын білдіретіндігін, яғни дауыс реңкі арқылы қуаныш пен реніш, ашу мен ирония, көңілдену мен мейірлену, сықақ пен мысқыл т.б. сезімдер берілетіндігін, сондай-ақ қазақ тілінде дауыс реңкі сезімдік (эмотивтік) мазмұнымен бірге сөйлемнің жалпы мағынасына да әсер ететіндігін, Білеміз деген сөзді жағымды да, жағымсыз да мағынамен беруге болатындығын айтады [1,32]. Тіл білімінде cуперсегментті фонетикаға тән интонация компоненті болып табылатын дауыс реңкінің (тембр) бірнеше түрге бөлінетіндігі жайында әр түрлі көзқарастар бар. Әсіресе Г.Эрастов дауыс реңкінің кең мағынадағы көрінісін, яғни мәтіннің ішкі мағынасын дәл ашып беру үшін дауыс реңкінің рөлінің өте зор екенін айтады. В.В.Суранский дауыс реңкінің алты түрі бар екендігін анықтап берген. Олар: өзіндік дауыс реңкі, эмоционалды дауыс реңкі, сахна кейіпкерлерінің дауыс реңкі, өлең оқу образының дауыс реңкі, дауыстыларды ерекшелеу, фонетикалық дауыс реңкі (мысалы, күлкі). Дауыс реңкі туралы Н.М.Баженова мен Р.А.Черкашина өз ойларын айтып, әсіресе негізгі (физиологиялық) дауыс реңкі бұл адамның дауысымен байланысты болатындығын, белгілі бір ақынның өлеңін оқу кезінде дауыстың ерекше бояуы анық көрінетіндігін баса айтады [2]. Яғни бұдан өлең оқудағы шеберлік, рөлге кіру арқылы адамның эмоциясына әсер етудің ерекшелігі көрініс табады. Сонымен бірге адамның сөйлеу кезіндегі дауыс бояуының қанықтығы мен ашықтығы, жалпы дауыс реңкінің (тембр) көрінісі спектрограмма арқылы анық байқалады.
Жалпы дауыс реңкін Л.К.Цеплитис: асемантикалық суперсегментті тембр және семантикалық суперсегментті тембр деп бөледі [3]. Асемантикалық (интонациялық емес) суперсегментті тембр бұл тілдің дауыс реңкіне және тілдің формасына (диалект, стиль т.б.) қатысты болады. Ф.Байердің пікірінше француз сөйленімінде палаталды дыбыстар «ашық бояу» арқылы көрініс табады екен. Сондай-ақ әрбір адамның өзіне тән дауыс реңкінің болатындығына да аса мән беру қажет. Адамның эмоциясы арқылы берілетін сөйленім семантикалық (интонациялық) суперсегментті тембр деп аталады. И.Я.Блинов дауыс реңкі (тембр) жайында: «Бізге сөйлеу интонациясы тұрғысынан белгілі бір дәрежеде дауыс пен сөйлеу әуезі байланысады дегенде, яғни сөзді айтқанда өзіндік дауыс бояуы болатындығын, таныс адамның өзін көрмей тұрып, дауысына қарап кім екендігін танитындығымыз белгілі. Сөйлеу әуезінің бояуы көбінесе драма әртістерінің назарын көп аудартады, яғни бұл образға кіруде ерекше көрініс табады. Өмірде және өнер саласында тембрдің мәні зор» – деген пікір білдіреді [4]. Бұнда тембрдің адамның эмоциональды жағдайына байланысты болатындығы, яғни оның өзіндік дауысындағы бояу арқылы оның көңіл-күйінің қандай жағдайда екені анық көрінеді. Бұдан біз адам дауысының көңіл-күймен байланысты болатындығын байқаймыз. Біздің пікірімізше, дауыс реңкі интонация құрамында болуы қажет, өйткені тембр адамның эмоциясымен байланысты болып, адам дауысындағы жағымды, жағымсыз бояуды ажыратуға септігін тигізеді. Дауыс реңкі сөз ағымында да, проза мен поэзия жанрларындағы шығармаларда да көрініс тауып отырады, өйткені дауыс реңкі (тембр) адамның эмоционалды жағдайымен байланысты болғандықтан, онда адамның эмоциясына әсер ету жағы басым болып келеді. Әсіресе ол дискурс арқылы анық көрінеді. Біз көркем әдебиет жанрына жататын ақын-жазушылардың шығармаларын, яғни поэтикалық мәтіндер мен прозалық шығармаларды лирикалық дискурс, шешендік дискурс, поэтикалық дискурс деп бөлеміз. Осы жағынан алғанда, ең алдымен дискурстың мән-мағынасын ашып алу қажеттілігі туындайды.
80-жылдарға дейін дискурс пен мәтін лингвистикасының зерттеу объектілері бір-біріне жақын болғандықтан, екеуін бір ұғым ретінде қарастырған. Кейін ғылымның дамуына байланысты ажыратып қарау мәселесі қозғалады. Осы жайында А.Кибрик: дискурс – дегеніміз тілдік әрекет, яғни коммуникация үрдісі мен оның нәтижесінің (мәтіннің) қосындысы деген қорытындыға келеді [5]. Яғни қазіргі тіл білімінің дамуы тұрғысынан келгенде, дискурс мәтінге қарағанда кең мағынада көрініс табады. Яғни бүгінгі дискурс өте күрделі коммуникативті-прагматикалық құбылыс болып табылады. Дискурстың жазбаша және ауызша сипатта жүзеге асырылатыны ғылыми еңбектерде жан-жақты қарастырылып келеді. Мысалы, У.Чейф ауызша дискурсты зерттеген болса, ал ван Дейк зерттеулерінде жазбаша сипаттағы дискурсқа талдаулар жасалған. Сонымен қатар мәтінді талдауда оның тек мән-мағынасы ашылатын болса, ал дискурстық талдауда оның тек мағынасы ғана емес, танымдық тұрғыдан көзқарасы, астарлы ойы, адресатты ойлай отырып, оның ойына ой қосу, сезіміне әсер ету көзделеді.
Қазақ тіл білімінде дискурс жайында: «Дискурс – прагматикалық, мәдени-әлеуметтік, психологиялық т.б. экстралингвистикалық факторлармен, шындық өмір уақиғасымен байланысты нақты мәтін» – деген пікір бар [6], ал проф. Ж.Манкеева: «дискурс – мәтін түзуші (автор, адресат) – мәтін – қабылдаушы (адресант) тұтастығында қарастырылатын, яғни тілдік тұлғаның қасиетін көрсететін тілдік бірлік, импирикалық тәжірибелердің жиынтығы. Атап айтқанда, дискурста тілдік тұлғаның қасиетін көрсететін тілдік бірлік, эмпирикалық тәжірибелердің жиынтығы көрініс тауып, тілдік тұлғаның мынадай ерекшеліктері байқалады: 1. Сөйленіс деңгейі; 2. Ұлттық таным деңгейі; 3. сөз қорыту, түсінік, ұғыну, сезіну деңгейі; 4. қоғамдық ойының сипаты; 5. интеллект деңгейі»- деп жан-жақты қарастырған [7].
Сонымен қатар поэтикалық мәтіндерде де дауыс реңкінің ерекше орны бар деп есептейміз. Өйткені поэзия жанры адам сезімін қозғауға, адамға әсер етуге негізделгендіктен, онда тұнған лирика жатыр. Яғни адам жанына әсер ету жағы басым болып келеді. Осы жағынан алып қарағанда, поэтикалық дискурста дауыс реңкі қалай көрініс табады деген мәселе туындайды. Ол үшін поэзияның адам өміріндегі орнын біліп алу қажеттілігі туындайды. Поэзияның шынайы көрінісін академик Р.Сыздық: «Поэзия болғандықтан, ақынның басты мақсаты – қимыл-әрекетті жәй көрсету, құр сипаттау емес, оқырманға әсер ететін белгілі бір ассоциация туғызатындай етіп, яғни санасында, ақыл-ойында әр түрлі әсер беретіндей етіп суреттеу. Ол үшін ақын етістіктің алуан түрлі тұлғаларын таңдап сезімге тиетін әсерлі сөздерді жұмсайды, «оларға мақсатты стильдік жүк арқалатады, ғылыми тілмен айтсақ, экспрессоидтарды таңдайды, таңдалған экспрессоидтарды стилемаға айналдырады» деп жан-жақты қамти отырып, оның тіпті дискурстық сипатын да анықтай білген [8].
Поэтикалық мәтіндердегі көркемдеу құралдары адамның ойлау жүйесімен, қоғамдық ойдың дамуымен тікелей байланысты болып, бейнелі сөз арқылы бір нәрсені екінші нәрсеге, бір құбылысты екінші құбылысқа балау, салыстыру, теңеу, мегзеу, кейіптеу, ауыстыру тәсілдері арқылы адамның ішкі жан дүниесіне әсер ету көзделеді. Яғни, поэтикалық дискурс арқылы адамның жан дүниесі ерекше сезімге бөленеді. Ал сезімге бөленуге дауыс реңкі ерекше ықпал етеді.
Адам ақын өлеңін оқу кезінде ерекше толғаныс сезімде болады. Өйткені өлең оқу кезіндегі образға кіруде, ақын өлеңіндегі шынайы болмысын танытуда интонация тәсілдерінің атқаратын рөлі өте зор. Қорыта келгенда интонация құбылысына тән дауыс реңкі дискурста, әсіресе поэтикалық дискурста анық көрініс табады. Дискурс мәселесін, әсіресе поэтикалық дискурстың интонациялық ерекшелігін жан-жақты анықтау мен талдау жүргізу қазіргі таңда аса қажет.
Ұсынылып отырған мақала «Қазақ тілінің фонетика-фонологиялық транскрипциясын және ұлттық корпустың фонетикалық белгіленімін әзірлеу» атты тақырып аясында орындалып отыр.
Әдебиеттер тізімі:
- Базарбаева З.М. Қазақ тілі: интонология, фонология. – А., 2008 ж.
- Баженова Н.М., Черкашина Р.А. Выразительное чтение. Харьков 1960.
- Цеплитис Л.К. Анализ речевой интонации. Рига, 1974
- Блинов И.Я. О русской речевой интонации –Уч. Зап. МГПИ, 89 М., 1956.
- Кибрик А.А. Анализ дискурса в когнитивной перспективе // Диссертация в виде научнрго доклада составленная на основе опубликованных работ представленная к защите на соискание ученой степени доктора филологических наук. – М., 2003
- Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірмелі сөздігі – А., 2005 -95б.
- Манкеева Ж. «Дискурс – ғаламның тілдік бейнесін» жасаушы тілдік құрал. Agu kz/lib/tom_T1 3pdf
- Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – А., 1995.