АЛЛИТЕРАЦИЯ ПАРАЛЛЕЛ ҚАТОРЛАРНИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ АСОСИЙ ВОСИТА СИФАТИДА; АЛИТЕРАЦИЯ – КАК ОСНОВНОЕ СРЕДСТВО ПРИ ФОРМИРОВАНИИ ПАРАЛЛЕЛНЫХ СТРОК

АЛЛИТЕРАЦИЯ ПАРАЛЛЕЛ ҚАТОРЛАРНИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ АСОСИЙ ВОСИТА СИФАТИДА

Ниғмонов Абдулазизхон Сафиюлло ўғли

Ўзбекистон халқаро Ислом Академияси ўқитувчиси,

Ўзбекистон, Тошкент

АЛЛИТЕРАЦИЯ ПАРАЛЛЕЛ ҚАТОРЛАРНИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ АСОСИЙ ВОСИТА СИФАТИДА

Ниғмонов Абдулазизхон Сафиюлло ўғли

преподаватель Международной исламской академии Узбекистана,

Узбекистан, г. Ташкент

ALITERATION AS THE BASIC MEANS IN FORMING PARALLEL STRINGS

Abdulazizkhon Nigmonov

Lecturer of the International Islamic Academy of Uzbekistan “Uzbek language and classical oriental literature”,

Uzbekistan, Tashkent

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда туркий тилда сўзлашувчи халқларнинг адабиёти ва бу адабиётнинг шаклланиш тарихи, шубҳасиз, қадимги туркий ёдномалар бўлмиш Билга хоқон, Кул тигин, Тўнюқуқ битиг тошларига бориб тақалади. Ушбу мақолада туркий тил тарихида шеърнинг вужудга келишида муҳим ўрин тутган параллелизмлар ҳамда аллитерацион товушларнинг параллелизмлар шаклланишидаги ўрни Қадимги туркий битиглар ва “Девону луғоти-т-турк” асарида келтирилган ҳалқ оғзаки ижоди намуналаридан олинган мисоллар асосида таҳлил қилинади.

АННОТАЦИЯ

Сегодня литература тюркоязычных народов и история формирования этой литературы, несомненно, восходят к древнетюркским надписям Билга Каган, Кул Тигин, Тоньюкук. В статье анализируется роль параллелей и звуков аллитерации в формировании параллелей в формировании поэзии в истории тюркского языка на примерах из древнетюркских письменностей и фольклорных произведениях в произведении "Девону луг'оти-т-турк”.

ABSTRACT

Today, the literature of the Turkic-speaking people and the history of the formation of this literature is undoubtedly included in the ancient Turkic inscriptions of Bilga Kagan, Kul Tigin, Tonyukuk. The state analyzes the roles of parallels and sounds of alliteration in the formation of parallels in the formation of poetry in the history of the Turkic language, for example from ancient Turkic scripts and folklore works in manufacturing tourism.

Калит сўзлар:: товуш, аллитератция, параллелизм, интонацион параллелизм, қофия, такрор, ритмик параллелизм, грамматик форма.

Ключевые слова: звук, аллитерация, параллелизм, интонационный параллелизм, рифма, повторение, ритмический параллелизм, грамматическая форма.

Keywords: sound, alliteration, parallelism, intonational parallelism, rhyme, repetition, rhythmic parallelism, grammatical form.

Қадимги туркий адабиёт ва ундаги жанрлар тизими туркий адабиётнинг бугунги ҳолати ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилиш учун замин яратади. Сабаби шундаки бугунги кунга қадар сақланиб қолган ёдгорликлар уларнинг жанрлари ҳамда мавжуд қонуниятларидаги тараққиёт адабиётнинг эволюцияси ва қонуниятларнинг тарихий илдизларига бориб тақалади.

Туркий шеърият ўз тарихий тараққиёти жарёнида бир қанча шеърий тизимлардан фойдаланган. Тарихий мероснинг катта қисмини ўзида жамлаган аруз тизими ислом билан бирга туркий халқлар адабиётига кириб келгунига қадар қадимги туркий адабиётда аллитерацион тизим ҳукм сурган [2,166].

Бугунги кунга қадар қалимги туркий шеърият намуналари асосида ётган параллелизмларни ўрганган олимлар, ўз тадқиқотимиз натижаларини ва Г. Нурахунованинг юқоридаги фикрларини инобатга олган ҳолда айтиш мумкинки, аллитерация қадимги туркий шеърият намуналаридаги параллел бирликларнинг шаклланишида муҳим ўрин тутган.

Асар муаллифи ижод маҳсулидаги тасвирни жонлантириш, тингловчи ёки китобхонларга эстетик ва эмоционал таъсир кўрсатиш мақсадида барча фонетик, лексик, синтактик ва услубий воситалардан фойдаланиши шубҳасиздир. Энг кенг тарқалган восита эса бадиий матнда асосий маънони очиб беришга хизмат қилувчи маълум товушлар, сўзлар, қўшимчалар, синтактик ва услубий бирликлар такроридир. Такрор ундош ёки унли товушлар ёхуд уларнинг бирикмалари асосига ҳам қурилиши мумкин. Агар шоир маълум бир ундошлар ёки улар бирикмасининг такроридан фойдаланган бўлса, бундай ҳолат аллитерация деб аталади. Демак, аллитерация поэтиканинг услубий воситаларидан бири бўлиб, бадиий нутқнинг образлилиги ва ифодалилигини ошириш мақсадида ундошлар ёки ундошлар гуруҳининг такрорланишидир.

Аллитерацион товушлар матнга ритмлилик бахш этибгина қолмай, бошқа бадиий воситалар билан биргаликда таъсирнинг бадиийлигини таъминлайди. Сажъ ва лексик такрорлар қўлланган ўринларда, албатта, аллитерация мавжуд бўлади, бироқ ёдномалар матнида айрим ўринларда аллитерация натижасида интонацион параллелизм вужудга келади. Бунда ҳарфлар шаклий жиҳатдан фарқланса ҳам, уларда оҳангдошлик пайдо бўлади. Масалан:

Bu türk bodunqa yaraqlïğ yağïğ kältürmädim, tögünlüg atïğ yügürtmädim.

Маъноси: “Бу турк халқига яроқли ёвни келтирмадим, яловли отини югуртирмадим” [3,303].

Мисолдаги илк параллел синтактик бўлак – “yaraqlïğ yağïğ kältürmädim”да y ва ğ товушларининг такрори,  иккинчи синтактик бўлакда t ва g товушлари такрорланган. Бу ўринда композицион ритмлилик юз беради.Бундай конструкцияларда аллитерацион товушлар ёрдамида ритмлилик кучайтирилади, синтактик параллелик интонацион параллелик билан синкретик ҳолатга келади ва парчанинг эмоционаллиги ошади. Бу эса ёдномалар муаллифларининг юксак бадиий маҳоратга эгалигини кўрсатади.

Шуни ҳам инобатга олиш лозимки, аллитерациянинг ҳалқ оғзаки ижодиётидан ёзма асарларга ўтиши аввал шеъриятда эмас, балки насрда юз берган. Бу фикримизга ёдномалар матнида учровчи аллитерацион ўринлар яққол исбот бўла олади. Сабаби, ритмик наср назмнинг ҳар қандай жанридан аввал вужудга келади.

Аллитерация –товушлар такрори ва кўмакчи морфемалар такрори параллелизмларнинг шаклланишида алоҳида аҳамият касб этиб ва ритмик-композицион вазифа бажаради. Масалан:

Üzä täŋri bаsmаsаr, аsrа yär tilinmäsär…

Маъноси: “Юқоридан осмон босмаса, пастда ер ёрилмаса….”[3,303].

Ёки:

Bаlïqdaqï tаšïqmïs, tаğdаqï inmis. Тirilip yätmis är bоlmïs

Маъноси: “Шаҳардаги ташга чиқибди, тоғдаги(си) инибди. Терилиб, етмиш эр бўлибди” [3,304].

Бу икки намунада аллитерацияни товушлар эмас, балки товуш бирикмалари – tа, аs, ïq, аğ, är ва морфемалар такрори -sаr, -mis вужудга келтириб, синтактик параллелликнинг ритмлилигини оширмоқда..

И.В. Стеблева қадимги туркий ёдномаларда аллитерацияга тўхталиб, қуйидаги фикрларни айтиб ўтади: “Албатта, ўтмишда туркийларда аллитерацион тизимнинг мавжудлиги муқаррар эди, чунки бу шеърнинг ритмик тузилиши – шеър тузилиши тизимининг усули бўлиб қатъийлашади. Руний ёзуви давридаги туркийлар учун ўрхун ва енисей матнларининг шеър тузилиши, афтидан, янгилик эмас эди” [4,160].

Ҳар қандай адабий ҳодисалар турли даврларда ўзгача кўринишга, турли жило ва аҳамият даражасига эга бўлади. Бироқ параллелизмларнинг шаклланишида аллитерациянинг роли кейинги давр манбаларида ҳам ўзининг муносиб ўрнини сақлаб қолган. Масалан:

Qanča bardïŋ ey oğul?

Erdiŋ munda inč amul

Attïn emdi sen töŋül,

Qïldïŋ ersä qïlmağu.

Маъноси: “Менинг ёнимда саломат ва тинч эдинг, аҳволинг яхши, шод ва мамнун эдинг, нега мендан юз ўгирдинг?” [6:43].

ХI аср туркий адабиётининг ёрқин намуналаридан бўлмиш “Девону луғати-т-турк”да келтирилган ушбу тўртликка назар солсак, аллитерацион товушлар параллелизмлардаги оҳангдорликни таъминлашда муҳим ўрин тутганини кўриш мумкин.

Халқ оғзаки ижодининг мазкур намунасида икки параллелизм иштирок этган бўлиб, уларнинг биринчисидаги “bardïŋ” ва “erdiŋ” ҳамда “qanča” ва “inč” сўзларидаги “ŋ”, “č” товушининг такрори қофия вазифасини бкажараётган сўзларга қўшимча равишда параллел қаторлардаги ички ритмлиликни боғлашга хизмат қилган.

Иккинчи параллел қаторларда эса, “töŋül”, “qïldïŋ”сўзларидаги “ŋ” товушининг такрори ҳамда “qïldïŋ” ва “qïlmağu” сўзларидаги “q” товушининг такрори шеърдаги ритмни таъминлашга хизмат қилган.

Кетирилган тўртлик бир қарашда тугал эмасдек кўринади, бу ғализлик унинг қофия тизими билан боғланган. а-а-а-б тарзида қофияланган ушбу шеърда қофиянинг бундай тарзда шаклланишига сабаб сўнгги мисрада равиянинг ўз ўрнини ўзгартирганидир. Барча қаторларда равий вазифасида келаётган “l” товуши  сўнгги мисрада илк бўғинга ўтган. Бироқ бундай тизим ўша давр шеърияти учун одатий ҳол эди.

Qošnï-qonum ağïšqa

Qïlğïl aŋar ağïrlïq

Artut alïp anunğïl

Eδgü tawar oğurluq.

Маъноси: “Қўни-қўшниларга яхшилик қил, уларни ҳурматла. Бирор совға олсанг, яхшироқ мукофот ҳозирла”. [6:58].

Ушбу тўртликда ҳам мавжуд параллел қаторларни шакллантириш ва уларнинг оҳангдошлигини таъминлаш ҳамда бўлаклар ўртасидаги  ритмик алоқа вазифасини “q” ва “ğ” товушлариниг такрори амалга оширган. Товушларининг ҳар бир қаторда такрорланиши тўртликка ўзига хос оҳанг бахш этган бўлса, қаторлар сўнгидаги қофиядош сўзлар мусийқийлигини таъминлаб, ўқувчининг ёдида сақланиб қолишини осонлаштирган. Тўртликнинг а-а-а-б тарзида қофияланиши эса бу тарздаги қофияланиш ўша давр шеърияти учун қонуният даражасига кўтарилганидан далолат беради. Бу эса кейинги давр тўртликлари – рубоий ёки туюқдан фарли равишда қадимги туркий тилдаги тўртликларнинг қофияланиш усулини кўрсатади.

Бу ҳолатни биз қадимги туркий адабиётнинг мукаммаллиги сифатида изоҳлаш мумкин. Чунки, тўртлик а-а-а-а ёки а-а-б-а тарзида қофияланганда тингловчи “а” тарзида қофияланиб келаётиган сўзларнинг давомини кутса, а-а-а-б тарзида қофияланганда эса “б” қофия тўртликнинг якунини англатади. Натижада, тингловчи тўртлик якунланганини билади ва унинг мағзини чақишни бошлайди. Бу эса оралиқдаги тўхтамга сабаб бўлмай, аксинча тўртликнинг таъсир кучини оширади [1:187].

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, нутқда аллитерация туфайли келиб чиқадиган бундай ритмик-композицион бирлик шеърнинг эмоционаллиги ва бадиий ифода кучини оширади. Шу сабабдан ҳам, нафақат “Девону луғоти-т-турк” асарида келтирилган ҳалқ оғзаки ижоди намуналарида, балки ёдномалар матнида ҳам аллитерация параллелизмларни ҳосил қилувчи ва ритмик-композицион функция бажарувчи воситалардан бири деб қараш мумкин.

Адабиётлар рўйхати:

1. Nig'monov Mr, Abdulazizkhan. "RHYTHMIC-SYNTACTIC PARALLELISMS IN OLD TURKIC POETRY (BY EXAMPLE OF EXTRACT FROM “DEVON LUGATI-T-TURK”)." The Light of Islam 2020.1 (2020): 185-191.
2. Нурахунова, Г. М. "Этапы эволюции тюркского силлабического стиха (к истории вопроса)." Успехи современного естествознания 9 (2013): 166-168.
3. Sodiqov,Q.O.S.I.M.J.O.N. "Turkiy til tarixi." Toshkent: TDSHI 368 (2009).
4. Стеблева, Ия Васильевна. Поэтика древнетюркской литературы: и ее трансформация в раннеклассический период. Наука; Глав. ред. восточной лит-ры, 1976.
5. Тынянов, Юрий Николаевич. История литературы. Поэтика. Избранные труды. Общество с ограниченной ответственностью Издательство ЮРАЙТ, 2019.
6. Кошғарий, Маҳмуд. "Девону луғат-ит турк (Туркий сўзлар девони). Нашрга тайёрловчи ва сўзбоши муаллифи Қ. Содиқов." Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги НМИУ 488 (2017).
7. Qizi, Salima Rustamiy Aliybeg, Nasirova Malika Anvarovna, and Sagdullaeva Dilfuza Karimullayevna. "SCIENTIFIC AND THEORETICAL CONTENT OF THE SCIENCE OF BALĀǦAT." Journal of Critical Reviews 7.6 (2020): 132-137.
8. RUSTAMIY, Salimakhon. "“ESASU-L-BELAGA” VE “DİVAN-U LUGAT-İT-TÜRK” ESERLERİNİN DİL BİLİMİ VE BELAGAT BİLİMİYLE İLGİLİ YÖNLERİ." Electronic Turkish Studies 11.20 (2016).