ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІ ДАМЫТУ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘЛЕУЕТТІ ДАМЫТУ

Дюсенбаева Жұлдыз Бақтыбекқызы

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті магистранты,

Қазақстан Республикасы, Нұр-Cұлтан

АҢДАПТА

Қазақстан дамудың индустриялық-инновациялық жолына көшу, индустриялық-экономикалық кластерлер құру және әлемдік тәжірибедегі инновациялық жүйені пайдалану сияқты міндеттерді қойып отыр. Бұл міндеттерді шешу мемлекеттің болашақ экономикалық және технологиялық қуаттылығын және бәсекеге қабілеттілігінің дамуына негіз қалайды. Әлемде болып жатқан ғаламдық және интеграциялық процестер жоғары сапалы экономикалық өсуге қол жеткізудің қажетті шарты. Басқаша айтқанда, индустриясы дамыған елдер үшін инновация бәсекеге қабілеттіліктің басты жүргізілетін технологиялық болжамдарға, басқарудың жаңа тетіктерін қолдануға негізделген түбегейлі қайта құруларды қажет етеді. Осыған байланысты дамыған елдердің институционалдық тәжірибесіне сүйене отырып, ұлттық инновациялық жүйені тиімді құру қажет. Бұл жұмыс экономиканың инновациялық әлеуетін дамытып, зерттеуге арналған. Жұмыста экономиканың инновациялық әлеуетін дамыту жүйеленген.

Кілт сөздер: экономикалық инновация, технология, даму, фактор, ресурстар, кәсіпкерлік.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында экономиканың негізі болып табылатын инновациялық әлеуетті тиімді пайдалану экономикалық өсудің тұрақтылығы мен сапасына қол жеткізудің қажетті алғышарттарының біріне айналуда. Біздің ойымызша, Қазақстанда инновациялық дамуға жеткілікті мүмкіндіктер бар, дегенмен индустрияланған елдермен әлі де болса үлкен алшақтық бар. Негізгі аспект ғылыми әзірлемелерді пайдалану тиімділігін арттыру және іргелі қолданбалы зерттеулердің нәтижелерін өндіріске енгізу болып табылады.

Инновациялық әлеуетті іске асырудағы негізгі қиындықтар ұйымдардың жеке қаражатының жетіспеушілігімен, бюджеттік және бюджеттен тыс қаржыландырудың шектеулі болуымен байланысты. Ғылыми-техникалық әзірлемелер әрқашан өндіріске тиімді енгізуге дайын инновациялық өнім бола бермейді. Интеллектуалдық меншікті қорғау және беру, инновациялық өнімді сертификаттау кезінде құқықтық және ұйымдастырушылық тәртіптің проблемалары бар. Инновациялық қызметті жандандыру, бір жағынан, мемлекеттік басқаруды және оның барлық субъектілерінің іс-әрекеттерін үйлестіреді, екінші жағынан, барлық мүдделі құрылымдардың инновацияларды жүзеге асыруға, инвестицияларды тартуға және ғылым мен техниканың жетістіктерін ел экономикасына енгізу қажеттілігі бар.

«Инновациялық әлеует» тұжырымдамасы экономикалық аспектілерін талдау және оларды зерттеудің кең ауқымды тәсілдерін ашады. Инновациялық потенциалдың мәнін қарастыруда экономикалық категория ретінде қарау керек, бұл әртүрлі дәрежеде жуықтайтын қатынастардың иерархиялық ұйымдастырылған жүйесі.

Осыған сүйене отырып, біз инновациялық әлеуеттің түсінігін ұсынамыз: бір жағынан, инновациялық қызметті жүзеге асыруға қажетті әр түрлі ресурстардың жиынтығы; екінші жағынан, ұдайы өндіріс процесінде қызметті жүзеге асырудың жиынтық инновациялық қабілетін қалыптастыру үшін әртүрлі кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық қатынастар жүйесі.

Осы анықтамаларды басшылыққа ала отырып, инновацияны қалыптастыру жағдайында экономикалық даму факторларының жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін институттардың болуы қажет. Сонымен қатар, инновациялық дамудың әртүрлі деңгейлерінде (ел, аймақ, өнеркәсіп, кәсіпорын) республикалық, аймақтық және жергілікті органдардың өкілеттіктері шектелген, бұл проблемаларды тиімді шешуге және инновациялық аспектілерді реттеуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасындағы инновацияларды реттейтін іргелі нормативтік құқықтық актілерді қарастыру негізінде, біз инновациялық әлеуетті қалыптастыру факторларын іс жүзінде іске асыруды қамтамасыз ететін келесі институттарды бөліп шығаруды ұсынамыз (1-кесте).

Кесте 1.

Экономиканың инновациялық дамуын қалыптастыру шарттары

Нарықтық экономика жағдайында ең маңыздысы инновациялық әлеуеттің қалған компоненттерін іске асыруға жағдай жасайтын және оларды сандық бағалау рөлін атқаратын қаржылық ресурстарды сатып алу болып табылады.

Инновациялық дамудың қаржылық аспектілері келесі функцияларды орындайды:

- инновациялық процестерді іске асыруға қаражат ағымын қамтамасыз ету;

- олар қаржы ресурстарының ағынының қажетті икемділігін инновациялық процестің кезеңдеріне сәйкес жүзеге асырады;

- инновациялық процестерді жүзеге асыруға әсер ету;

- инновацияларды дамыту үшін ынталандыру мен жағдайлар жасау;

- инновациялық саланың жұмыс асырылуы мен даму қажеттілігіне сәйкес инновациялық жобалар үшін тақырыптарды таңдауға әсер ету;

- инновациялық шығындарды тиімді қалыптастыруға ықпал ету [1. – 161 б.].

Адамзат қоғамының өмір сүруінің материалдық мүмкіндіктері мен болашағы индустрияландыру, урбанизация, мәдениеттің өсуі мен білім беру мүмкіндіктері, тамақтану проблемалары, өлімді азайту және өмірді ұзарту - ғылыми-техникалық прогресстің жағдайымен тікелей байланысты. Дамыған елдердегі ғылыми-техникалық прогрестің үлесі қазірдің өзінде жалпы ішкі өнімнің өсуінің 75-80 пайызын құрайды [2]. Сондықтан қазіргі жағдайда экономикалық өсу ғылыми-техникалық прогресспен және өндірісті интеллектуалдаумен анықтала бастайды.

Экономиканың инновациялық материалдық негізі – бұл әлеуеттің техникалық және технологиялық базасын анықтайтын, инновацияның ауқымы мен қарқынына әсер ететін материалдық-техникалық ресурстар. Материалдық-техникалық ресурстар өндіріс құралдарын өндіретін салаларда құрылады. Бұл салаларда қолданылатын технологиялардың да, өндірілетін өнімнің де жоғары технологиялық деңгейі болуы керек.

Инновациялық әлеует өз кезегінде оны материалдық-техникалық ресурстармен қамтамасыз ететін салаларға әсер етеді. Инновациялық әлеуеттің қалыптасуына материалдық ресурстар алудың қол жетімді мүмкіндіктері кедергі келтіреді.

Қазақстанның инновациялық экономикаға өтуі үшін бес негізгі факторды бөлуге болатын жүйелік жағдайлар жасау қажет:

- Қазақстан Республикасының ұлттық экономикалық-географиялық бәсекелестік артықшылықтары;

- қуатты интеллектуалды ресурстардың болуы;

- әлемдік деңгейдегі инновациялық экономика инфрақұрылымының болуы;

- мемлекет пен бизнес арасындағы сындарлы байланыс;

- стратегиялық басымдықтарды дұрыс таңдау.

Жүйелік жағдайда экономиканың инновациялық дамуының стратегиялық аспектісі бар. Оған мыналар кіреді:

- әлемдік ауқымдағы энергетикалық және басқа табиғи ресурстар;

- табиғи ресурстарды игеру мен экономиканың базалық салаларын дамытудан алынған үлкен қаржылық ресурстар;

- көпжақты сыртқы экономикалық байланыстарды қалыптастыру, транзиттік функцияларды орындау және дамыған көлік желісінің дамуын ынталандыру үшін стратегиялық артықшылықтар жасайтын бірегей транзиттік позиция;

- интеграцияланған экономикада инновациялық серпіліс үшін бірқатар стратегиялық бағыттардың болуы.

Өндірістің және әлеуметтік басқарудың әр түрлі салаларында жаңа идеяларды, ғылыми білімдерді, технологияларды және өнім түрлерін енгізуге негізделген Қазақстанның инновациялық қызметі ел экономикасын дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады.

Мемлекеттік инновациялық саясат келесі міндеттерді шешуге бағытталуы қажет:

- кәсіпкерлердің инновациялық белсенділігін арттыру үшін жағдайлар жасау;

- ғылымның дамуы және оның елдің инновациялық даму мәселелерін шешуге бағытталуы;

- ғылыми орталықтар мен кәсіпкерліктің ынтымақтастығын дамыту, білімнің таралуы мен берілу механизмдерін жетілдіру;

- инновациялық дамудың серпінді бағыттарын қолдау [3. – 98 б.].

Инновацияны заманауи мемлекеттік қолдау және әлеуметтік-экономикалық дамуға отандық ғылыми-техникалық білімді тарту елдің әлемдік экономикалық дамудағы орны мен рөлін анықтайды.

Ұлттық экономиканың инновациялық дамуының өзара байланысты процестерінің динамикасын ашып көрсету, ел тұрғындарының жаңа өмір сүру сапасын қалыптастыру және адами капиталдың интеллектуалды ресурстарын байыту инновацияның білім беру аспектілерін зерттеуді қажет етеді. Инновациялық стратегия маңызды әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған:

- жаңа типтегі тауарлар мен қызметтерді өндіру немесе сапаны жақсарту нәтижесінде халықтың экономикалық және әлеуметтік әл-ауқатын қамтамасыз ету;

- жаңа білім мен дағдыларды, адамның шығармашылығын, жаңа ақпараттық және білім беру технологияларын дамыту негізінде адами капиталды жинақтау;

- экологиялық таза тамақ өнімдерін, тұтыну тауарлары мен қызметтерін өндірудің озық технологияларын енгізу арқылы қоршаған ортаны қорғау.

Инновациялық экономика дамуының ең жоғарғы сатысы - бұл білім экономикасы, ал оның маңызды факторы - адам капиталы. Егер дамыған елдер экономикасы құрылымының динамикасын қарастыратын болсақ, онда қызмет көрсету саласының үлесінің артуы ғана емес, сонымен қатар білім беру қызметі үлесінің өсуі де байқалады. Бұл білім беру саласы ақпараттық қоғамды қалыптастыру мен ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шартына айналып отырғандығын көрсетеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Сапарбаев Ә.Ж. Инновациялық экономика (монография). – Алматы: Триумф, 2018. [1. – 161 б.].
2. Всемирный экономический форум: Глобальная конкурентоспособности. [Электронбық ресурс] - Центр гуманитарных технологий. - URL: http://gtmarket.ru/news/2019/09/30/7246 
3. Институциональные условия активизации инновационных процессов в Казахстане / Стеблякова Л.П. - Караганда; Наука, 2016. – 98 б.