ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС ТҰҚЫМДЫ БҰҚАШЫҚТАРЫНЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫН БАҒАЛАУ

ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС ТҰҚЫМДЫ БҰҚАШЫҚТАРЫНЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫН БАҒАЛАУ

Ергалиева Гульдана Канатовна

4 курс студенті, С. Сейфуллин университеті,

Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан

Аққаир Бақытжан Жасұланбайұлы

1 курс докторанты, С. Сейфуллин университеті,

Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан

Ускенов Рашит Бакытжанович

Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент, С. Сейфуллин университеті,

Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан

ASSESSMENT OF THE GROWTH AND DEVELOPMENT OF KAZAKH WHITE-HEADED BULLS

Guldana Yergaliyeva

4th year student, S. Seifullin University, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan

Aqqair Baqytzhan Zhassulanbaevich

1st year doctoral student, S. Seifullin University,

Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan

Uskenov Rashit Bakhytzhanovich

Candidate of Agricultural Sciences, Associate Professor, S. Seifullin University,

Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan

АҢДАПТА

Бұл мақалада қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары мен будан бұқашықтарының өсуі мен дамуын салыстыра отырып, бағалау нәтижелері берілген. Шаруашылықта қазақтың ақбас тұқымы өсіріледі. Тәжірибе жүргізу үшін 6-9 айлық жастағы бұқашықтар мен будан ұрпақтар алынған болатын. Тәжірибе жұмысы бұқашықтарды тәжірибеге қойған күннен бастап, әр 28 күн сайын, 112 күн ішінде,  жалпы 5 ай жүргізілді.

Тәжірибеге қою кезінде таза тұқымды бұқашықтардың салмағы 218,4 ± 6,35, ал будандар 216,4 ± 9,4 болды, бұл таза тұқымды бұқашықтармен салыстырғанда 1%-ға аз. Ең үлкен айырмашылық 84-112 күн арасында байқалды, онда таза тұқымды бұқашықтар тірі салмағы бойынша 2,6%-ға артық болды.

Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары мен будан бұқашықтарының тірі салмағының өсімі бойынша барлық кезеңдегі ең үлкен абсолюттік өсім 84-112 күн аралығында байқалды. Ал ең кіші абсолюттік өсім көрсеткіші ақбас тұқымды бұқашықтарында 28-56 күн аралығында 30,9 ± 1,99 кг, будан бұқашықтарында 0-28 күн аралығында 30,6 ± 4,2 кг-ды құрады.

Орташа тәуліктік өсім бойынша ең жоғары өсім ақбас тұқымды бұқашықтарында 56-84 бағалау күндерінде, яғни 1349,0 ± 102,22 г-ды құрады, ал будан бұқашықтары үшін 84-112 бағалау күндерінде байқалды және 1340 ± 193,1 г болды. Барлық кезең бойынша ақбас тұқымды бұқашықтар будан бұқашықтарымен салыстырғанда тәуліктік өсім бойынша 23,4 ± 56,33 г-ға немесе 1,9 % жоғары болды, және 1236,8 ± 35,97 г құрады. Будан бұқашықтарының барлық кезең бойынша тәуліктік өсімі 1213,4 ± 92,3 г көрсетті.

ABSTRACT

This article presents the results of the assessment with a comparison of the growth and development of Kazakh white-headed Bulls and hybrid Bulls. The farm breeds the Kazakh white-headed breed. For the experiment, offspring were obtained from bulls and hybrids aged 6-9 months. The experimental work was carried out every 28 days, for 112 days, for a total of 5 months from the date of putting the Bulls into practice.

When put into practice, purebred Bulls weighed 218.4 ± 6.35, and hybrids-216.4 ± 9.4, which is 1% less than purebred Bulls. The largest difference was observed between 84-112 days, when purebred Bulls were 2.6% more by live weight.

The largest absolute increase in live weight growth of Kazakh white-headed Bulls and hybrid Bulls for the entire period was observed in the period of 84-112 days. And the smallest absolute growth rate was 30.9 ± 1.99 kg for 28-56 days in purebred Bulls, 30.6 ± 4.2 kg for 0-28 days in hybrid Bulls.

The highest increase in average daily growth was observed in purebred Bulls on 56-84 evaluation days, i.e. 1349.0 ± 102.22 g, and for hybrid Bulls on 84-112 evaluation days and was 1340 ± 193.1 g. For the entire period, purebred Bulls were 23.4 ± 56.33 g or 1.9% higher in daily growth compared to hybrid Bulls and amounted to 1236.8 ± 35.97 g. The daily increase in hybrid Bulls for the entire period was 1213.4 ± 92.3 g.

Түйін сөздер: қазақтың ақбас тұқымы, шығу тегі, өсуі мен дамуы, тірілей салмақ, бұқашық, абсолютті өсім, орташа тәуліктік өсім.

Keywords: kazakh white-headed breed, origin, growth and development, live weight, bull, absolute height, average daily growth.

Кіріспе. Мал шаруашылығы – халық шаруашылығының маңызды саласының бірі екені сөзсіз, атап айтқанда, адамдардың байырғы заманнан бері айналысып келе жатқан кәсібінің түрі.

Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60%-дан асады. Ірі қара мал өте төзімді және өмір сүретін орталығына тез бейімделгіш болғандықтан, әлемнің барлық аймақтарында өсіріледі. Мәселен, ТМД-ның 45 - 50°С ыстықты аймақтарында да және -60°С қысы өте аязды аймақтарда да өсіріле береді [1].

Қазақстанда өсірілетін етті бағыттағы ірі қара мал ішіндегі негізгі тұқым – қазақтың ақбас сиыры болып табылады. Бүгінгі таңда бұл тұқым еліміздің Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Павлодар облыстарында қарқынды өсіріліп, жетілдіріліп келеді[2].

Малдарды сапалы жақсартуға бағытталған жұмыстардың негізгі элементтерінің бірі – малды дұрыс өсіру болып табылғандықтан, малдың дамуы мен өсуін қадағалау керек екені белгілі.

Жануарлардың жеке даму процесі екі факторға байланысты: ішкі және сыртқы факторлар. Олардың маңыздылығы бірдей, өйткені дене тұрқының өсуі мен дамуы олардың тұрақты бірлескен әрекеті жағдайында жүреді.

Көптеген факторлардың ішінде жануарларды азықтандыру және ұстау жағдайлары (температура мен ылғалдылық, жарық режимі және т.б.) жануарлардың өсуі мен даму процестеріне үлкен әсер етеді. Бұл факторлардың әсері екі жақты болуы мүмкін: толық азықтандырмау өсу қарқынының баяулауын, дамымауды, өнімділіктің төмендеуін тудырады; шамадан тыс азықтандыру жануарлардың өсуі мен дамуын тездетеді. Азықтандыру жағдайларының әсерін қарастырған кезде мыналарды ажырату керек: азықтанудың жалпы деңгейі, оның пайдалылығы, рациондардың құрылымы (олардағы ірі, концентрацияланған және шырынды азықтардың қатынасы) және қоректік заттардың жануарлардың өсу кезеңдері бойынша таралуы[3].

Жануарлардың өсуі мен дамуы климаттық жағдайлармен тығыз байланысты: ауа температурасы мен құрамы, атмосфералық қысым, ылғалдылық, жарықтың ұзақтығы мен қарқындылығы. Малдарды қора-жайларда ұстаған кезде олар физиологиялық қажеттіліктерді ескере отырып, малға оңтайлы қолайлы жағдай жасауға тырысады. Малдың әр түрі мен жеке тұқымдары үшін қоршаған орта жағдайлары әртүрлі болады[5].

Өсу ырғағы жануар өмірінің әртүрлі кезеңдерінде оның қарқындылығының тұрақты ауысуында көрінеді және физиологиялық функциялардың тең емес кернеуімен бірге жүреді. Ырғақ дегеніміз - жалпы биологиялық қасиет, ол маусымдық және күнделікті ырғақтық болып ажыратылады[4].

В. И. Федоров (1947) ірі қара малдың өсу ырғағын анықтады. Бұл жануарлардың өсу кезеңдерінің табиғи өзгеруімен және оның әлсіреуімен көрінеді. В. И. Федоров бойынша төлдердің өсу қарқындылығының көтерілу және төмендеу кезеңінің орташа ұзақтығы 12 күнді құрайды[4].

Жалпылай келгенде, өсу мен даму процестері арасындағы байланыс – бұл онтогенез процесінде организмде болатын сандық және сапалық өзгерістер арасындағы байланыс. Жануарлардың өсу мен даму процестерінің оқшаулануы туралы айту мүмкін емес, екеуі де өзара байланысты және өзара тәуелді. Сондай-ақ өсуі мен дамуына тұқым қуалайтын факторлар да, қоршаған орта факторлары да үлкен әсер етеді.

Зерттеу мақсаты: Қазақтың ақбас және будандастырылған бұқашықтарының өсу және даму көрсеткіштерін Солтүстік Қазақстан жағдайларында бірдей ұстау және азықтандыру жағдайларында салыстырмалы зерттеу.

Зерттеу әдістемесі. Бұл мақалада қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары мен  будан бұқашықтарының өсуі мен дамуын салыстыра отырып бағалау нәтижелері берілген. Тәжірибелік бұқашықтар 6 – 9 ай жастары аралығында болды.

Тәжірибеге алынған бұқашықтар бөлек қора-жайларда күтіп бағылды, сонымен қатар барлық мал басы бірдей жағдайда ұсталынды. Технологиялық циклдің жалпы ұзақтығы 113 күнді құрады.

Азықтандыруына келетін болсақ, бұл бұқашықтар үшін арнайы рацион құрылды және азық нормасы тәжірибе барысында өзгеріп тұрды. Тәжірибенің басында рацион құрамында 3 кг пішен (костер+люцерна), 9 кг пішендеме, 1,5 кг тартылған арпа, 1,5 кг бұршақ, 50 г тұз және 100 г премикс болды. Оның ішінде 8,04 а.ө., 85,59 МДж алмасу энергиясы, 840,65 г қорытылған протеин болды.

Тәжірибенің ортасында рацион құрамында 3 кг пішен (костер+люцерна), 12 кг пішендеме, 2,5 кг тартылған арпа, 1,5 кг бұршақ, 50 г тұз және 150 г премикс болды. Оның ішінде 8,94 а.ө., 95,91 МДж алмасу энергиясы, 840,95 г қорытылған протеин болды.

Тәжірибенің соныңда рацион құрамында 5 кг пішен (костер+люцерна), 12 кг пішендеме, 3 кг тартылған арпа, 1 кг бұршақ, 50 г тұз және 150 г премикс болды. Оның ішінде 9,44 а.ө., 103,24 МДж алмасу энергиясы, 885,20 г қорытылған протеин болды.

Тәжірибенің барлық кезеңінде бұқашықтарды азықтандыру жоғары деңгейде болды. Азықтандыру деңгейі орташа тәуліктік өсудің 1000-1300 граммына сәйкес келді.

Тәжірибелік бұқашықтардың салмағын есепке алу әр 28 күн сайын 112 күн ішінде таңертең суарудан және азықтандарудан бұрын жүргізіліп отырды. Алынған мәліметтер негізінде абсолютті, орташа тәуліктік өсім және тірілей салмақтың өсу қарқыны есептелді.

Зерттеу нәтижелері: Тірі салмақ жануардың өсуі мен дамуының маңызды көрсеткіші және оның өнімділігінің негізгі экономикалық және пайдалы белгілерінің бірі болып табылады. Сондықтан таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтардың тірі массасының динамикасын талдау белгілі қызығушылық тудырады. Айта кету керек, малды азықтандыру мен күтіп-бағудың бірдей жағдайларында, өнімділік оның генотипімен анықталады.

Төменде бірдей азықтандыру және күтіп-бағу жағдайындағы таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтардың тірі массасының динамикасына салыстырмалы талдау жасалды.

Кесте 1.

Таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтардың тірі салмағының динамикасы X ± Sx

Алынған деректердің нәтижелері сынақтардың барлық кезеңдерінде Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының будандастырылған бұқашықтарға қарағанда тірі салмағы бойынша салыстырмалы түрде аса жоғары емес артықшылыққа ие болғандығын айғақтайды. Сонымен, қою кезінде таза тұқымды бұқалардың салмағы 218,4 ± 6,35, ал будандар 216,4 ± 9,4 болды, бұл таза тұқымды бұқалармен салыстырғанда 1% - ға аз.  28-56 күн аралығында Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары тірі салмағы бойынша өз қатарластарынан 1,8% - ға озып, салмағы тиісінше 251,5 ± 7,86 және 247,0 ± 11,0 кг құрады. Ең үлкен айырмашылық 84-112 күн арасында байқалды, онда таза тұқымды бұқашықтар будандастырылған бұқашықтардан тірі салмағы бойынша 2,6% - ға асып түсті. Осы кезеңде таза Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірі салмағы 320,2 ± 9,48 кг, ал будандар 312,0 ± 11,4 кг құрады. Сынақ соңында таза тұқымды бұқашықтар (384,1 ± 9,34) мен будан бұқашықтар (379,0 ± 19,6) арасындағы салмақ айырмашылығы 1,4% - ды құрады.

Кесте 2.

Таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтардың абсолюттік өсімі X ± S_x

Жалпы бақылау кезінде қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары мен будан бұқашықтарының тірі салмағының өсімі бойынша барлық кезеңдегі ең үлкен абсолюттік өсім 84-112 күн аралығында байқалды. Дегенмен де ақбас тұқымды бұқашықтары 63,9 ± 3,40 кг болса, будан бұқашықтарында 67 ± 9,7 кг, яғни 3,1±6,3 кг-ға жоғары болды. Ал ең кіші абсолюттік өсім көрсеткіші ақбас тұқымды бұқашықтарында 28-56 күн аралығында 30,9 ± 1,99 кг, будан бұқашықтарында 0-28 күн аралығында 30,6 ± 4,2 кг-ды құрады. Барлық кезең бойынша ақбас тұқымды бұқашықтарының абсолюттік өсімі 165,7 ± 4,82 кг, ал будан бұқашықтары 162,6 ± 12,4 кг болды, яғни будан бұқашықтары 3,5±7,58 кг-ға  немесе 1,9 % төмен көрсеткіш көрсетті.

Кесте 3.

Таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтардың орташа тәуліктік өсімі X ± S_x

Орташа тәуліктік өсім бойынша ең жоғары өсім ақбас тұқымды бұқашықтарында 56-84 бағалау күндерінде, яғни 1349,0 ± 102,22 г-ды құрады, ал будан бұқашықтары үшін 84-112 бағалау күндерінде байқалды және 1340 ± 193,1 г болды. Ақбас тұқымды бұқашықтар үшін ең төмен өсім 1102,3 ± 71,17 г болды және зерттеу кезенінің 28-56 күн аралығында байқалды, будан бұқашықтарында 0-28 күн аралығын қамтыды және де 1092,9 ± 151,8 г сәйкес келді. Егер барлық кезең бойынша бағалайтын болсақ ақбас тұқымды бұқашықтар будан бұқашықтармен салыстырғанда тәуліктік өсім бойынша 23,4 ± 56,33 г-ға немесе 1,9 % жоғары болды, және 1236,8 ± 35,97 г құрады. Будан бұқашықтарының барлық кезең бойынша тәуліктік өсімі 1213,4 ± 92,3 г көрсетті. Алайда зерттеудің 84-112 күндерінде будан бұқашықтарының орташа тәуліктік өсімі 1340 ± 193,1 г құрады және бұл көрсеткіш бойынша ақбас тұқымды бұқашықтардан (1278,2 ± 67,98) 4,7 % басымдық көрсетті.

Қорытындылар: Алынған деректердің нәтижелері сынақтардың барлық кезеңдерінде қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының будандастырылған бұқашықтарға қарағанда тірі салмағы бойынша салыстырмалы түрде аса жоғары емес артықшылыққа ие болғандығын айғақтайды. Сонымен қатар, тәжірибеге қою кезінде таза тұқымды бұқашықтардың салмағы 218,4 ± 6,35, ал будандар 216,4 ± 9,4 болды, бұл таза тұқымды бұқашықтармен салыстырғанда 1% - ға аз. 28-56 күн аралығында қазақтың ақбас бұқалары тірі салмағы бойынша өз қатарластарынан 1,8% - ға озып, салмағы тиісінше 251,5 ± 7,86 және 247,0± 11,0 кг құрады. Ең үлкен айырмашылық 84-112 күн арасында байқалды, онда таза тұқымды бұқашықтар  будандастырылған бұқашықтардан тірі салмағы бойынша 2,6% - ға асып түсті. Осы кезеңде таза тұқымды бұқашықтардың тірі салмағы 320,2 ± 9,48 кг, ал будандар 312,0 ± 11,4 кг құрады, тәжірибе соңында таза тұқымды (384,1 ± 9,34) және будандар (379,0 ± 19,6) арасындағы салмақ айырмашылығы 1,4% - ды құрады.

Жалпы бақылау кезінде қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтары мен будан бұқашықтарының тірі салмағының өсімі бойынша барлық кезеңдегі ең үлкен абсолюттік өсім 84-112 күн аралығында байқалды. Дегенмен де ақбас тұқымды бұқашықтары 63,9 ± 3,40 кг болса, будан бұқашықтарында 67 ± 9,7 кг, яғни 3,1±6,3 кг-ға жоғары болды. Ал ең кіші абсолюттік өсім көрсеткіші ақбас тұқымды бұқашықтарында 28-56 күн аралығында 30,9 ± 1,99 кг, будан бұқашықтарында 0-28 күн аралығында 30,6 ± 4,2 кг-ды құрады. Барлық кезең бойынша ақбас тұқымды бұқашықтарының абсолюттік өсімі 165,7 ± 4,82 кг, ал будан бұқашықтары 162,6 ± 12,4 кг болды, яғни будан бұқашықтары 3,5±7,58 кг-ға  немесе 1,9 % төмен көрсеткіш көрсетті.

Орташа тәуліктік өсім бойынша ең жоғары өсім ақбас тұқымды бұқашықтарында 56-84 бағалау күндерінде, яғни 1349,0 ± 102,22 г-ды құрады, ал будан бұқашықтары үшін 84-112 бағалау күндерінде байқалды және 1340 ± 193,1 г болды. Ақбас тұқымды бұқашықтар үшін ең төмен өсім 1102,3 ± 71,17 г болды және зерттеу кезенінің 28-56 күн аралығында байқалды,  будан бұқашықтарында 0-28 күн аралығын қамтыды және де 1092,9 ± 151,8 г сәйкес келді. Егер барлық кезең бойынша бағалайтын болсақ ақбас тұқымды бұқашықтар будан бұқашықтармен салыстырғанда тәуліктік өсім бойынша 23,4 ± 56,33 г-ға немесе 1,9 % жоғары болды, және 1236,8 ± 35,97 г құрады. Будан бұқашықтарының барлық кезең бойынша тәуліктік өсімі 1213,4 ± 92,3 г көрсетті. Алайда зерттеудің 84-112 күндерінде будан бұқашықтарының орташа тәуліктік өсімі 1340 ± 193,1 г құрады және бұл көрсеткіш бойынша ақбас тұқымды бұқашықтардан (1278,2 ± 67,98) 4,7 % басымдық көрсетті.

Алынған деректерді талдау нәтижелері барлық топтағы бұқашықтардың өнімділік сапасының жоғары деңгейде болғанын көрсетеді. Азықтандыру райионының дұрыс құрылуы нәтижесінде тәжірибе соңында орташа тәуліктік өсім 1200 г асып түсті. Таза тұқымды және будандастырылған бұқашықтар қалыпты өсіп, дамыды. Алайда, жас малдар өсу ерекшеліктерін зерттеу кезінде тірі салмақтың өзгеруінің, орташа тәуліктік және абсолютті өсудің сипаты біркелкі емес екені анықталды. Бұқашықтардың өсуі мен дамуына тұқым қуалайтын факторлар ғана емес, сонымен қатар азықтандыру және күтіп-бағу жағдайлары (ауаның температурасы мен ылғалдылығы, жарық режимі және т.б.) сияқты қоршаған орта факторлары да әсер ететіні анықталды.

Әдебиеттер тізімі:

1. А.Ә. Төреханов, Ж.К. Каримов, Ш.Д. Даленов, Д.Қ. Найманов, Н.Ә. Жазылбеков, Ірі қара шаруашылығы: (Оқулық). – Алматы 2006.
2. Н.Ж. Қажғалиев, Қазақтың ақбас сиыры малын селекциялау әдістерімен жетілдіру. Астана: С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, 2011.
3. А.Е. Лущенко, Т.Г. Черногорцева, С.В. Бодрова, Н.М. Бабкова, Разведение сельскохозяйственных животных. – 2009.
4. Макаев Ш.А., Каюмов Ф.Г., Насамбаев Е.Г. Казахский белоголовый скот и его совершенствование: монография. М.: Вестник РАСХН, 2005. 336 с.
5. Jurie C., Martin J.F., Listrat A., Jailler R., Culioli J., Picard B. (2006): Carcass and muscle characteristics of beef cull cows between 4 and 9 years of age. Animal Science, 82, 415–421.