ЖЫРАУЛАРДЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНДАҒЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК МӘСЕЛЕСІНІҢ САБАҚТАСТЫҒЫ

ЖЫРАУЛАРДЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНДАҒЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК МӘСЕЛЕСІНІҢ САБАҚТАСТЫҒЫ

Куандыкова Эльмира Джамбуловна

аға  оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз  өңірлік  университеті,

Қазақстан, Тараз

Изетелеуов Абай Анесович

аға  оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз  өңірлік  университеті,

Қазақстан, Тараз

Мусабекова Гаухар Курманбековна

аға  оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз  өңірлік  университеті,

Қазақстан, Тараз

АҢДАТПА

Мақалада "сабақтастық", "рухани-адамгершілік" ұғымының философиялық, әдіснамалық ұстанымдарының мәні ашылады. Жыраулардың философиясында сабақтастық принципінің мәні талданылады. Сабақтастық немесе дәйектілік принципінің мазмұны мен мағынасы туралы нақты түсінікке ие болу үшін оның әдіснамалық негізін білу қажет, өз кезегінде осы принциптің философиялық мәнін түсінумен байланысты. Руханилық-"меннен" тыс нәрсеге сенудің кең ұғымы. Ол өмірдің мәні, адамдардың бір-бірімен байланысы, ғалам туралы шындықтар және адам өмірінің басқа құндылықтары туралы сұрақтарға жауап беруге тырысады. Ал, сабақтастық өткен, қазіргі және болашақ ұрпақтарының мағыналы байланысында көрінеді. Белгілі бір элементтердің көмегімен мәдени мұра, отбасының дәстүрлері, бүкіл өркениет сақталатын моральдық негіздер беріледі [1].

ABSTRACT

The article reveals the essence of the philosophical, methodological positions of the concept of "continuity", "spiritual and moral". The essence of the principle of continuity is analyzed in the philosophy of zhyrau. In order to have a clear idea of the content and meaning of the principle of continuity or sequence, it is necessary to know its methodological basis, which, in turn, is associated with an understanding of the philosophical essence of this principle. Spirituality is a broad concept of belief in something that goes beyond the self. He tries to answer questions about the meaning of life, about how people are connected to each other, about the realities of the universe and other values of human life. And continuity is manifested in the significant connection of the past, present and future generations. With the help of certain elements, the cultural heritage, family traditions, moral foundations on which the whole civilization rests are transmitted [1].

Кілт сөздер: Сабақтастық,  рухани-сабақтастық, құндылық, философия, рухани-адамгершілік дүниетанымы, ұлттық идея, ұлттық идеология, этика.

Keywords: continuity, spiritual continuity, value, philosophy, spiritual and moral worldview, national idea, national ideology, ethics.

Зерттеу жұмысының өзектілігі мен мақсаты. Зерттелетін мәселенің өзектілігі руханилық адамның жеке басын қалыптастырады және адам өмірінің мәні мен мағынасына бағытталған ең жоғары моральдық орталық болып табылады. Осы тұста жыраулар философиялық тұжырымдамасындағы рухани -адамгершілік мәселесінің сабақтастық тұрғысынан зерттеу маңыздылығы да арта түспек. Бұл зерттеудің мақсаты - жыраулар философиясының негізгі ұғымдарын-рух, руханият, дін, сабақтастық, адамгершілікті теориялық зерттеу, философиялық көзқарастар жүйесіндегі "руханият" және "адамгершілік" ұғымдарын сабақтастық тұрғысынан талдау. Кейбіреулер руханилықты адамгершілікпен анықтаса, басқалары оны мәдениетпен сәйкестендіреді немесе руханилықты тек философияда немесе дінде көреді. Авторлар жыраулар философиясы болашақ қоғамның дамуында, рухани-адамгершілік тұлғаны тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.

Қазіргі технологиялық прогресс ұрпақтар сабақтастығы мәселесінің маңызын арттыра түсетіні анық. Қоғам дамуының кез-келген кезеңінде өткеннің инерциясы да, болашаққа бейімделу тетіктері де бар екені белгілі, бұл ұрпақтардың рухани байланысының үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, әлеуметтік-саяси және экономикалық парадигманың өзгеруі жағдайында қоғамның дамуы өмірдің әртүрлі салаларындағы сабақтастық пен жаңашылдық мәселелерін өзектендіреді. Рухани сабақтастықтың маңызы - құнды рухани қасиеттерді ұрпаққа сіңдіре алу [2]. Осыған байланысты ұрпақтар сабақтастығы әлеуметтік прогрестің қажетті шарты, оның рухани негізі болып табылады. Адамзат қоғамында жаңаның сабақтастығы мен пайда болуы негізгі процестердің бірі болып табылады, онсыз ешқандай әлеуметтік жүйе ұзақ уақыт өмір сүре алмайды, өйткені оның көріну формаларына қарамастан, ол әлеуметтік-рухани тәжірибені жинақтау және беру арқылы өмір сүре алады. Өткен - болмыстың ең сенімді түрі, ол болашақтың кепілі. Рухани бастауларға деген қызығушылықтың артуы ұлттық болмыс пен ұлттық сананың өрлеуіне серпін берері анық.

Рухани-адамгершілік сабақтастық бір-бірін алмастыратын ұрпақтардың әлеуметтік-мәдени үдерісінде дамыған құндылықтарды таратудың, жаңғыртудың және бекітудің маңызды шарты. Осы түста жыраулар философиялық тұжырымдамасындағы рухани-адамгершілік сабақтастық мәселесін зерттеудің маңыздылығы арта түспек.

Философиялық категория ретінде сабақтастық басқа категориялармен байланысты. Жыраулар философиясында сабақтастық пен руханият, сабақтастық пен ұлттық болмыс, сабақтастық пен ұлттық идеология жүйелілігі арасындағы қатынастарды қарастыру қызығушылық тудырады. Философиялық тұрғыдан сабақтастықты, сонымен қатар жыраулар философиясында рухани-адамгершілік сабақтастықтың сабақтастық мәселелерін зерттеу қәзіргі кезеңде өзектілігі арта түскені анық. Жыраулар философиясы қазақ халқының ұлттық философиясының қалыптасуында маңызды орын алады. Әсіресе, Бұқар жырау, Доспамбет, Шалкиіз, Қазтуған, Ақтамберді, Жиембет, Үмбетей, Марғасқа және т.б. философиялық танымында бұл үдеріс айрықша көрініс береді.

"Жырау" сөзінің өзі "жыр" сөзінен шыққан. Бірақ көшпелі өмір жағдайында жырау да көптеген қоғамдық функцияларды атқарды. Көптеген жыраулар тек ақындар ғана емес, тайпалардың, ұлыстардың көшбасшылары болды. Жыраудың шығармашылық келбеті олардың қоғамдағы ұстанымымен байланысты. Жыраулардың философиялық тұжырымдамасында руханият өлшемі - адамды тәрбиелеу, адамзатқа үйрету, адам игілігін жоғары құндылық деңгейіне көтеру[3]. Сонымен қатар, жыраулар философиясында халықтардың ынтымақтастығын қолдады.

Тәуке хан тұсында Бұқар жырау атақты билермен қатар "Жеті-жарғы" әдет-ғұрыптар жинағын құрады. Бұқар жырау қарастырған басты мәселе ұлттық тұтастық пен ынтымақтастық, бірлік мәселесі болды [4]. Қазақтарға жоңғарлар қауіп төндірді, олардың жерлері үшін екі жақтан осы аумақтарды отарлауға ұмтылған екі алып - Ресей мен Қытай күресті. Ұлттық идеология ретінде бірлік мәселесі философиядағы ең көне мәселелердің бірі болып табылады. Идеалистік бағытта әлемнің болмысына немесе әмбебап руханиятына негізделген бірлігін растайтын және осындай бірлікті жоққа шығаратын әртүрлі позициялар болуы мүмкін. Бұқар жырау қазақ халқының үш жүздің басын біріктіріп, біртұтас қуатты мемлекет құруды армандайды. Өз заманының өзекті мәселелерін қозғай отырып, өз шығармаларында Бұқар жырау адамдарды бірлікке, достық пен ынтымақтастыққа шақырды.

Ал, Доспамбет жырау қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасу дәуірінде өмір сүрген. Доспамбет-жырау өз уақытында қырым, ноғай және Қазан хандықтары арасында болған көптеген әскери жорықтарға, шайқастарға қатысты. Доспамбет-жырау философиясының негізгі ойлары - ұлттың рухани әлемі, адамгершілік принциптері мен дүниетанымы және т.б. айтуға болады. Осы тұрғыда Доспамбет-жырау рухани-адамгершілік дүниетанымды дамыту қағидаттары мен рухани-адамгершілік дүниетанымның мазмұнына ерекше назар аударды. Оның философиялық танымы ұлттың рухани-адамгершілік дүниетанымын дамытуға негіз болатын іргетас, идеологиялық мазмұн болып табылады [5].

Шалкиіз жыраудың рухани-адамгершілік дүниетанымын дамыту үдерісінде ізгілендіру принципі басым. Шалкиіз жыраудың шығармашылығынан бізге 600-ге жуығы жеткен. Шамасы, бұл оның шығармашылық мұрасының аз ғана бөлігі. Оның көптеген шығармалары философиялық тереңдігімен ерекшеленеді. Жыраудың шығармашылығында ортағасырлық көшпенді өмір философиясы мен болмысы, адамгершілік, этика туралы түсініктері көрініс тапты [6]. Жыраудың пікірінше, адами қасиеттер адамның шығу тегінде емес, қоғамда алатын позициясында емес, өзінің жеке қасиеттерінде жатыр.

Қазтұған жырау қазақтардың өмірін, болмысын, туған жерін және әскери өмірін сипаттайды. Олардың көпшілігі сақталмаған. Қазтұған-жырау жауынгерлердің көшпелі санасын, олардың дүниетанымын айқын көрсетеді [7].

Рухани-адамгершілік сабақтастық адам бойындағы адамды қолдауға, дамытуға және нығайтуға, ондағы адамгершілік өзгеріске, мәдени, әлеуметтік және рухани дамуға деген ұмтылысты оятуға арналған. Руханият жеке тұлғаны қалыптастырады және адам өмірінің мәні, шоғырланған ең жоғары моральдық орталық болып табылады. Жыраулар философиясы рухани-адамгершілік сабақтастық өмірдің мазмұнын қамтамасыз етеді, оны жақсартады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Әбішев. Философия. Оқулык. Алматы, 2005.
2. Жанайдаров О. Поэзия акынов и жырау. Астана: «Аударма»,2009.-302 с.
3. Омари Ж. Бұқар жырау. Он екі тарих. - Қарағанды,1994. - 360 б
4. Есім. Фалсафа тарихы. Алматы, 2004.
5. Қазақ халқының тарихи тұлғалары: Қысқаша анықтамалық. — 2-кіт. — Алматы: Өнер, 2013. — 360 б.
6. Мағауин М., Байділдаев М. (құр.). Бес ғасыр жырлайды. Т.1. - Алматы, Жазушы, 1989. - 352 б.
7. Философский энциклопедический словарь/ под ред. Е.Ф. Губского и др. - М. 2001.