ҒЫЛЫМИ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІКТЕГІ КӨРІНІСІ
ҒЫЛЫМИ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІКТЕГІ КӨРІНІСІ
Смаилова Анар Шабазовна
педагогика ғылымдарының магистрі, аға оқытушы, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
Қазақстан, Қарағанды
Рахимбаева Бағира Оспановна
гуманитарлық ғылымдарының магистрі, аға оқытушы, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
Қазақстан, Қарағанды
Балапанова Құндыз Жарылғасыновна
гуманитарлық ғылымдарының магистрі, аға оқытушы, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
Қазақстан, Қарағанды
Ғалымқызы Айым
Филология факультетінің студенті, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
Қазақстан, Қарағанды
Қазақ тілінде термин жасау негізінен тілдің сөзжасам саласына кіретін күрделі мәселелердің бірі. Терминнің негізгі ерекшелігі – ол белгілі ғылым саласындағы қалыптасқан нақтылы ұғымды дәл танытуы. Терминдер әдеби тілдің лексикалық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады, ол басқа сөздермен күрделі семантикалық-синтаксистік қатынастарға енеді. Қазіргі экономикалық терминдік жүйе терминдер мен сөз тіркестерін біріктіретін лексиканың көптеген және үздіксіз толықтыратын қабатын қамтиды (яғни, сөз тіркестері семантикалық жағынан да, функционалды жағынан да балама термин-сөздер және терминдік жүйенің бірлігі болып табылады). Кез-келген терминологиялық жүйенің әдеттегі лексикадан айырмашылығы, арнайы ұғымдарды білдіруі және типтік объектілердің атауы үшін тиісті ғылыми-техникалық салада қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы ретінде әлеуметтік міндетті сипатқа ие.
Сондықтан бүгінгі экономика саласы бойынша терминжасамның негізгі тәсілдерімен жасалған терминдерді талдауды жөн көрдік. Осы мақаланы жазбас бұрын, алдымен, жалпы қазақ терминжасам тарихын, қазақ тілінің терминдік жүйесінің жасалу ерекшеліктерін, оған қойылатын талап, шарттарын және терминнің өзіне тән қасиеттерін зерделеп, анықтап алуды алдымызға мақсат еттік.
Терминжасам ісімен арнайы айналысқан, термин тарихын, табиғатын танып-біліп, оның жасалу жолдары мен принциптерін ғылыми негіздеген, терминжасамның ғылыми принциптерін және қазақ тіліне термин қабылдаудың ғылыми қағидаттарын нақты қарастырған А. Байтұрсынов: «Термин жасауда ең тиімді жол ретінде ұғымдар мен мағынаны дәлірек білдіретін қазақ сөздері көбірек тартылсын» деп өз принциптерін ұсынған[1]. Ғалым Р.Сыздықова: «Термин - өзіне тән белгілері бар, бірі – олардың жасалуында жүйелілік болатындығы, екінші – термин сөзде дефиниция деп аталатын белгі болады, яғни сол сөз атап отырған ұғымның өзіне тән мәнді белгісін анықтайтын сипаты болуы, үшіншіден, термин сөзде экспрессиялық бояудың болуы» деп атап көрсетеді[2]. Осы белгілерге қазақ сөзі немесе жасанды тұлға сай келетін болса, онда шет тілдік терминді қазақшалауға әбден болатындығын айтады.Осы пайымдауларды ғалым Ө. Айтбайұлы да қазақ тілінде терминжасам барысында ұстанатын ең басты принцип ана тіліміздің өз сөз байлығын барынша сарқа пайдаланып, байырғы сөздерге терминдік сипат беріп, оларды терминдендіру, салалық күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен буындары бойынша қысқартып пайдалануды заңдастыру сияқты өз ұстанымдарымен толықтырады[3]. Ғалым қазақ терминологиясының негізгі мәселелеріне жан-жақты тоқтала келе, ұлттық терминді қалыптастыруға қажетті принциптерді атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша термин жасауда сол принциптерге бағыну керек.
Жоғарыда айтылған ғалымдардың ұстанымдарын зерделесек, қандай да бір сала терминдері осы қағидаларға сүйене, негізделе отырып жасалу керек. Сонымен қатар терминдерді бірізге түсіру, жүйелеу сияқты мәселелерді шешу барысында сөздің мағыналық шегін дәл белгілеп, термин жасауда мынадай талаптар қойылады:терминнің бірмағыналылығы, ықшамдылығы, тілдің терминжасам заңдылықтарына сәйкестілігі, тілдік нормаға сәйкес келуі, туынды сөз жасауға қолайлығы, эмоционалдық пен экспрессивтік реңктің болмауы, үндесімділігі, синонимдердің болмауы, халықаралықтығы.
Сондай-ақ, термин жасауда келесі шарттарды ескеру керек:
- термин болу үшін сөздің бір ғана мағынасы болу қажет;
- термин сөздердің ауыс мағынасы болмау керек;
- қолданылу аясы тар дерексіз ұғымдардың атауы болуы шарт.
Қазақ терминологиясының негізін салушылардың еңбектері мен ой- пікірлерін қарастыра отырып, белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика яғни термин жасау үшін оған тән негізгі қасиеттерін білуіміз керек. Терминнің негізгі қасиеттері:
- термин белгілі бір салаға тән болуы және сала ұғымының атауы болуы;
- ұғымның басты белгілерін қамтитын дәл ғылыми анықтамасының болуы;
- термин мағынасы анық, айқын, дәл болуы;
- терминнің мағынасы контекстке тәуелді емес, яғни мағынасы контекстсіз түсінікті болуы;
- түрлі салалардың ғылыми және ғылыми-техникалық ұғымдардың атаулары болуы яғни атаушы сөз болуы;
- құрамы күрделі терминдер бөлшектенбей, мағына тұтастығын, семантикалық тұтастығын сақтауы.
Жоғарыдағы зерттеуші ғалымдардың терминология саласы бойынша айтылған құнды пікірлерін зерттей келе, қазақ экономика терминдерін жасаудың негізгі әдістерін қарастыруды жөн көрдік. Мақаланың зерттеу материалы Б.А Жетписбаева, Ж.С Хусаинова, Ж.М Жартай, Э.А Утеубаева, А.Б Ержуманова, А.Елубайдың экономика бойынша орысша-қазақша-ағылшын-қытай терминологиялық сөздігі[4].
Біз қарастыратын қазіргі экономикалық терминологияның бүкіл құрылымы өзінің семантикалық және морфологиялық құрылымы жағынан әртүрлі. Терминжасам тілдің сөзжасам жүйесінің бір тармағы болғандықтан, ол сөзжасамның жалпы заңдылықтарын сақтап бағынады. Сөзжасамның аналитикалық тәсілі де, синтетикалық тәсілі де терминжасамда белсенді қолданылады. Жалпы қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің қай-қайсысы да терминжасам процесінде өнімді қызмет атқара алады. Алайда, ең өнімді тәсіл арқылы жасалған терминдер аффиксті тұлғалар болып табылады.
Қазіргі қазақ тілінің экономикалық терминологиясындағы термин жасаудың өнімді морфологиялық тәсілі – аффиксация, яғни сөз таптарының түбіріне сөзтудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады. Терминдер туынды сөз жасауға қолайлы. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына жататындықтан, үсті-үстіне жалғану арқылы бір түбірден бірнеше туынды сөз жасауға болады.
Экономика терминдері де басқа салалық терминдер сияқты әр түрлі сөз таптарына түрлі аффикстер, қосымша морфемалар қосылу арқылы жасалған. Түбірден кейін бірнеше аффикстер жалғанып, жаңа бірнеше сөз тудыратын мүмкіншіліктер экономика терминдерін жасауда біршама қызмет атқарады. Экономика терминдерімен жұмыс жүргізу барысында біздің сөздігімізде ең өнімді тәсіл ретінде көзге түскен жұрнақтар:
–м, -ым, ім. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған терминдер трансформация негізінде туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасы өзгереді яғни сөз таптарының транспозициялануы арқылы жасалады: теңгерім, айналым, тіркелім, ұсыным, сұраным, салым, жеткізілім, өнім, алым, құрылым, қайтарым, төлем, келісім, жұмсалым, аударым, түсім, жіктелім,
-малы; -мелі; -балы тұлғалы терминдер: сырғымалы, бүктемелі инфляция, талғамалы сұраным, азаймалы, жанамалы салым, қайтармалы көші-қон, жалданбалы, мәжбірлемелі, өршімелі инфляция,салыстырмалы табыс, жылжымалы мүлік,
-ыс; -іс; -с тұлғалы терминдер: кіріс, еншілес, сұраныс, айналыс шығындары, өндіріс шығындары, бөлініс, ұсыныс, шығыс,табыс, бөлініс,
-лық; -лік; -дық; -дік; -тық; -тік жұрнақтары: жұмысбастылық деңгейі, пайдалылық заңы, өтімділік, жеңілдік, бірлестік, бейтарифтік шектеулер, өзіндік құн, төлемдік құрал, адвалорлық баж,акцептік чек, тәуекелділік,
-ма; -ме; -ба; -бе; -па; -пе жұрнақтары: есептеме, аударма, көтерме сауда, біріктірме, бейімделме, сенімдеме, сынақтама, дәлелдеме, қосылма тұлға, шоғырландырма теңгерім, қайталама, жанама салық, қойма.
-лы; -лі; ды; -ді; -ты; -ті жұрнақтары: аккордты салық, активті баланс, баламалы құн, вертикалды интеграция, кепілді жарна, бағалы қағаз, икемді бағам, шекті шығын, өтімді, белсенді төлем,тұрлаулы валюта
- сыз; -сіз жұрнақтары: пайызсыз, мерзімсіз, залалсыз, жарамсыз.
Сондай-ақ, аналитикалық тәсіл арқылы жасалған экономикалық терминдерге талдау жасауға тырыстық. Аналитикалық тәсіл деп екі я одан да көп сөзден бір лексикалық мағыналы сөздің жасалуы. Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл және оның іштей бірнеше түрі бар. Олар: сөзқосым, қосарлау, тіркестіру, қысқарту. Бұлардың әрқайсысы экономика терминін жасауда өнімді қызмет атқарады.
1.Сөзқосым тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер біріккен (кіріккен) сөздер деп аталады. Экономикалық терминжасамда да біріккен сөздерден жасалған терминдер молынан кездеседі. Олардың көбісінің алғашқы түбірі қазіргі кезде аударылмай алынып жүрген халықаралық сөз: евровалюта, интракәсіпкерлік, контрагент, субжалдау, квазибаға, квазибәсеке, квазижұмыссыздық,
Мұнымен қатар, қазақтың екі немесе үш түбір сөзінен бірігу арқылы жасалған терминдер де кездеседі: сыйақы, алғытөлем, алаяқтық, дерекқор, жұмысбастылық, жәрдемақы, кәсіпорын, еуронарық, жалақы, еңбекақы, өнертабыс, күнтізбелік жыл, үлеспұл, зейнетақы, өсімақы, шикізат, дерекқор, күнкөріс деңгейі.
2. Тіркестіру тәсілінде күрделі сөз екі немесе одан да көп дербес сөздің тіркесуінен жасалады. Олар тіркесті күрделі сөздер деп аталады.Тіркесті күрделі сөздердің сыңарлары емле бойынша бөлек жазылғанымен, сыңарлары мағына дербестігін жоғалтып, біртұтас мағынаны білдіреді. Бұл әдіс арқылы жасалған терминдер де ғылыми терминденуде жиі қолданылады: көлеңкелі экономика, қара нарық, делдал банк, кепілгер банк, төлемдік есеп беру, дербес қаржы жұмсалымы, ақша агрегаты, шоғырландырма теңгерім, тұтынушылық несие банкі, жинақ банк, мерзімсіз борышқорлық міндеттеме, биржалық валюта нарығы, бреттен вуд валюталық жүйе, ақшаның металдық теориясы.
3.Күрделі экономикалық терминологиялық бірліктерді қолданудың жиілігі қысқартулар мен аббревиатуралар. Біз жүргізген лингвистикалық зерттеуде аббревиатураның әріптік қысқарту түрі немесе қазіргі кезде ғылыми еңбектерде жиі қолданылып жүрген акронимдер кездесті. Акронимия дегеніміз – бастапқы сөз тіркесінің дыбыстық я әріптік қысқарымдарынан жасалған зат есімдер. Мысалы, ДСҰ – дүниежүзілік сауда ұйымы, ЖІӨ – жалпы ішкі өнім, ХЕҰ-халықаралық еңбек ұйымы, ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім, ЕО - европалық одақ, ЕВЖ – еуропалық валюта жүйесі, ЕЭҚ - европалық экономикалық қауымдастық, ТҰӨ - таза ұлттық өнім, ХВҚ – халықаралық валюта қоры, ХҚжДБ – халықаралық қайта құру және даму банктері.
4. Сөздерді қосарлап айту – сөз туғызуда, термин жасауда өнімді тәсілдің бірі. Қосарлау тәсілі арқылы жасалған экономика терминдері компоненттерінің мағыналық қатынастары әр алуан болып келеді, нақтырақ айтсақ, сыңар мағыналары антонимдес, екі сыңары да мағыналы немесе бір сыңары мағынасыз болады. Атап айтсақ, талдау барысында осындай тәсілмен жасалған терминдерді кездестірдік: қолма-қол ақша, есеп-қисап, ақша-несие, кіріс-шығыс, тепе-теңдік, алдын-ала төлем, көші-қон, делдал-банк, әл-ауқат.
Сондай-ақ, талдап отырған сөздікте экономикалық терминдердің қатарынан Оукен заңы, Сэй заңы, Энгель заңы, Герфиндаль индексі, Пааше индексі, Джини коэффиценті, Лоренц қисығы, Коуз теоремасы эпонимдерін де кездестірдік. Эпоним дегеніміз – өзінің құрамында жалқы есім бар терминді айтамыз немесе белгілі бір мәдениет пен ғылым саласындағы тұлғалардың есімімен аталынатын объект, құбылыс. Байқап отырғанымыздай, экономика саласы бойынша термин жасауда эпонимдердің де үлесі зор екеніне жоғарыда келтірілген терминдер дәлел.
Тағы бір байқағанымыз, экономика саласы тілінде жаңа термин түзуде метафоралану жолымен жасалған терминдер де кездеседі екен, яғни жалпы қолданыстағы сөздің семантикасы ішінара пайдаланылатын болса, онда метафора немесе метонимия құбылысы орын алады. Метафоралы ауысу – көптеген терминологиялық жүйелерде кеңінен тараған семантикалық терминжасамның өнімді бір түрі. Сөздікте метафоралау жолымен жасалған терминдердің ішінде күрделі құрамды терминдер сын есім мен зат есімнің тіркесімен келеді. Мұндай тіркесте сын есім метафораланған да, зат есім – сөз тіркесінің анықтаушы мүшесі – экономика термині болады. Мысалы: қара нарық, таза пайда, таза айналым, таза кіріс,толық серіктестік, жұмсақ валюта, қатаң баға, жабық экономика, ашық экономика, жай акциялар, ауыр нарық, тұйық валюта, икемді баға, тұрақты табыс, белсенді төлем, көлеңкелі экономика, экономикалық мінез-құлық, құбылмалы мөлшерлеме.
Сонымен экономика терминдерін жасауда тілдегі аналитикалық және синтетикалық тәсіл арқылы жасалған терминдердің өте көп екендігін аңғардық. Терминжасау жүйесінде жаңа термин жасау үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сөздің терминге тән қасиеттері толықтай ашылып, терминге тән талап, шарттары нақтыланды дегенде ғана термин сәтті жасалған деуге болады. Мақалада талданған терминдердің жасалу жолдары қазақ терминологиясының бүгінгі ахуалына сәйкес қарастырылды.
Әдебиеттер тізімі:
- А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. –448 б.
- Р.Сыздықова «Тілдегі жаңалықтарсыры неде?»//«Ана тілі», 1991ж
- Ө. Айтбайұлы.Қазақ тіл білімінің терминологиясы мәселелері. - Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2016. – 440 б.
- Б.А Жетписбаева, Ж.С Хусаинова, Ж.М Жартай, Э.А Утеубаева, А.Б Ержуманова, А.Елубай. Экономика бойынша орысша-қазақша-ағылшын-қытай терминологиялық сөздігі.