ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ АСТРОНОМИЯНЫ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ АСТРОНОМИЯНЫ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Кушкимбаева Бибара Жайлаубаевна
Физика-математика ғылымдарының кандидаты, доцент М.Х.Дулати атындагы Тараз өңірлік университеты,
Қазақстан Республикасы, Тараз қ.
Егембердиева София Шаймерденовна
Физика-математика ғылымдарының кандидаты, доцент М.Х.Дулати атындагы Тараз өңірлік университеты,
Қазақстан Республикасы, Тараз қ.
Нуржанова Арухан Базарбаевна
М.Х.Дулати атындагы Тараз өңірлік университеты,
Қазақстан Республикасы, Тараз қ.
PROBLEMS OF TEACHING ASTRONOMY IN GENERAL EDUCATION SCHOOLS
Bibara Kushkimbaeva
Candidate of physical and mathematical sciences, associate professor Taraz Regional University named after M.H Dulati,
Kazakhstan, Taraz
Sofia Egemberdieva
Candidate of physical and mathematical sciences, associate professor Taraz Regional University named after M.H Dulati,
Kazakhstan, Taraz
Arukhan Nurzhanova
Graduate student Taraz Regional University named after M.H Dulati,
Kazakhstan, Taraz
АННОТАЦИЯ
Жұмыста жалпы орта мектепте астрономияны оқытудың оқушыларда дүниеге диалектикалы- материалистік көзқарас қарастыруда алатын орны және астрономияны оқытудың сапасын арттыру мәселелері қарастырылған.
ABSTRACT
The work examines the role of astronomy teaching in general secondary school in students' consideration of a dialectical - materialistic view of the world and the problems of improving the quality of astronomy teaching.
Түйін сөздер: географиялық ендік, аспан механикасы, эклиптика, тәулік уақыты, аспан шырақтары, көрінерлік және абсолюттік жұлдыздық шама, жұлдыздардың жарқырауы, математикалық көкжиек сызықтары, дүние полюстері, зенит нүктелері.
Keywords: geographical latitude, celestial mechanics, ecliptic, time of day, celestial luminaries, visibility and absolute stellar magnitude, star luminosity, mathematical horizon lines, World poles, Zenith points.
Мектептерде астрономияны оқыту адамды материалистік ойлауға әлем туралы жалпы түсінігі бар, өзінің білімі мен біліктілігі жағынан саналы, мақсатты іс-әрекетке қабілетті диалектикалы- материалистік ойлайтын тұлға тәрбиелеу. Астрономияны оқытқанда ғылым жетістіктерін теория мен практика, әлем дамуына тарихи көзқарастардың өзара байланысын айғақтар, зерттеу әдістері, табиғат заңдары, аспан денелерінің пайда болуы мен дамуы негізінде түсіндіруге тырысу керек. Сонымен бірге мектепте астрономияны оқытуда оқушыларды бақылаушылыққа және астрономияның негізгі практикалық қолданылыстарына үйрету қажет. Теория мен практиканың өзара байланысы астрономия курсы өнебойы барысында іске асырылуы керек. Әрбір сабақта мұғалім қандайда бір ұғымды түсіндіретін болса, сол мезетте оны мысалдар келтіріп практикалық көрнекілік көрсете білуі қажет.
Астрономия қазіргі заманғы Әлем туралы түсінік негізінде оқушыларда диалектикалы-материалистік көзқарас қалыптастыруда маңызды білім беру пәні болып табылады. Оқу пәні ретінде астрономияның идеологиялық мәні білім беру жүйесінде және мектеп тәрбиесінде астрономияның ролін анықтаудың шешуші жолы болып табылады.
Дүниеге көзқарастық жалпы білім беру оқу пәні ретінде астрономия оқушыларға белгілі бір дәрежеде практикалық білім мен дағды береді: оқушылар практикалық астрономия негіздерімен танысады (жеткілікті жерде бағдарлану, географиялық координаттарды анықтау, уақытты өлшеу және т.б.), қандай да бір бұрыш өлшеуіш және оптикалық құралдармен (телескоп, мектеп теодометі) қолдануды үйретеді, астрономиялық формулалар, күнтізбелер, жұлдызды аспан карталарын және т.б. қолданып есептер шығаруға машықтанады. Сонымен қатар, аспан механикасы негізгі заңдарын оқи отырып, оқушылар, ғарыш ғасырында өмір сүріп жатқан жеткіншіктерге қажетті жалпы білімнің минимумын меңгереді. Астрономияны оқытуда оқушылар формуланы, анықтамаларды, қорытындыларды жаттап алмау керек, яғни оларды негізде және көз алдарына елестетіп, курстық берілген бөлімі қандай мақсатта оқытылуда, басқа бөлімдермен қалай байланысқан, оның ғылым мен практикалық өмірдегі рөлін бейнелей білу керек.
Қазіргі уақытта астрономия сыбайлас ғылымдармен өзара байланыс жасай отырып, басқа ғылымдар сияқты дамуда, кеңеюде және терңдеуде. Мұғалім, оқытушы, астрономияның қазіргі күйін білуі және оның практикалық маңызын айқын түсінуі керек
Қазіргі кездегі ғылым дамуының ерекше сипаттамасының бірі-олардың өзара байланысы және бірін-бірі толықтыру-мектепте оқытуда көрініс табу керек.
Оқушылар астрономия бойынша кейбір мәліметтерді төменгі сыныптарда физика, география пәндері бағдарламасынан алады. Осы мәліметтерді жалпылай және жүйелей отырып пәнаралық байланысты орнату үшін мектепте астрономия курсымен қатар оқытылатын пәндермен (физика, қоғамтану, математика және басқа) барлық мүмкіндіктерді қолдану қажет.
Астрономия және космонавтикамен тығыз байланысты барлық негізгі оқу пәндерін оқытудың біріңғай жүйесі әлі де болса толық дайын емес. Қазір ғарыштық кезең болғандықтан осындай негізгі пәндердің жүйесі өзара байланысты болуы қажетті. Мұндай жүйе әзірленуге өзінің басқа пәндер оқытылуына қатысты педагогикалық кеңестерде және әдістемелік бірлесулердегі идеяларды пайдалануда тәжірибесіне сүйене отырып әрбір астрономия мұғалімі үлес қоса алады. Мектепте астрономиямен байланысы жоқ пәндер жоқ. Физикадан басқа математика, география, тарих, химия, биология сабақтары астрономиямен байланысты. Жердегі өмірдің пайда болуы және дамуы туралы тұжырымдар тікелей космогония мәліметтерімен байланысты.
Жеткіншектер астрономияға ерекше қызығатындықтан, астрономия элементтерін әртүрлі пәндерді оқытуға тиімді еңгізу оқытуды жандандырады. Бұл сонымен қатар астрономия курсын жеке пән ретіне оқытудың қажеттілігін тудырады.
Қазіргі уақытта астрономия сыбайлас ғылымдармен өзара байланыс жасай отырып, басқа ғылымдар сияқты дамуда, кеңеюде және терңдеуде. Мұғалім, оқытушы, астрономияның қазіргі күйін білуі және оның практикалық маңызын айқын түсінуі керек.
Мектепте астрономияны оқытудың мақсаты оқушыларға, білімгерлерге, табиғат, аспан денелерінің қозғалысы мен дамуы, әлемнің құрылысы және ондағы Жердің алатын орны туралы алғашқы түсініктер, астрономия әдістері мен жетістіктері туралы түсініктер беру.
Астрономия – бақылауға негізделген ғылым. Астрономияның аспан шырақтары туралы білімі астрономиялық құралдар арқылы сәулелерді тіркеуден алынады. Жарықтың табиғаты туралы білімнің дамуы аспан денелерінің орны немесе қозғалысы туралы анықтауға ғана емес, сонымен қатар олардың физикалық күйін, химиялық құрамын және аспан денелерінде болып жатқан көптеген процестерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Астрономияның негізгі әдісі бақылау болғандықтан, астрономиялық құбылыстар теориясы бақылау әдістерімен танысу барысында түсіндірілуі мүмкін. Көпшілік мектеп пәндерінде қарастырылып отырған объект бақыланады немесе мектепте бар құралдар көмегімен көрсетіледі. Астрономияда ондай құралмен көрсету мүмкіндігі, тіпті, бақылауға мүмкіндігі болмауы мүмкін. Бұндай жағдайда суреттер, фотографиялар көрсетумен қорытылады және оқушыларды құбылыс мәнімен толық сендірілмейді, тек мұғалімнің айтқанына сену түрінде қабылданады. Алайда оны жаңа мәліметтер жинақталу барысында ұғынуға болады. Астрономия курсында оқушылар әлем және оның заңдылықтары толығымен танылатындығын түсінеді. Яғни әлемде танылмайтын зат жоқ, тек әлі танылмағандар болатынын айқын түсінеді.
Астрономияны оқыту мұғалімнің сабақ материалын, бақылау жүргізу немесе алдын ала жүргізілген бақылаулармен, баяндаудан, есеп шығару немесе практикалық жұмыс орындаудан, оқулық бойынша оқушылардың материалды бекітумен, олардың білімін тексеруден тұрады. Мұнда педагогикалық қолданыстар барлық физика- математикалық пәндер үшін бірдей екендігі мұғалім үшін белгілі. Алайда бұл жерде айта кететін нәрсе астрономия курсы мазмұны мен оның әдістері астрономия сабағында көрініс табуы қажет. Астрономия тұжырымдары бақылаулардан алынған айғақтарға негізделген. Сондықтан астрономияны оқыту сабақ материалын түсіндіру оқушылардың өздерінің сезінулері немесе мектепте бақылау мүмкіндіктері болмаған жағдайда астрономиялық обсерваторияларда жүргізілген бақылаулық айғақтардан туындауы абзал: обсерваторияларда жүргізілген бақылауларды қарастырғанда ғылыми әдіс негізін терңдете түсіндіру керек. Егер бақылауды оқушылар өздері жүргізген болса, онда сабақты бақылау нәтижелері туралы қысқаша сұрақтар беру, оны түсіндіру және түзетулер беру, ақырында қорытындылаудан бастаған жөн. Бұл мұғалімге сабақ барысын түсіндіруді бастауға негіз болып табылады. Егер оқушылар бақылау жасауға мүкіндік болмаса, онда сабақ түсіндіруге ғылыми бақылау материалдары қажет. Бірақ ол оқушыларға өте тиімді көрнекілікпен берілуі керек. Яғни мұғалінің шеберлігі мен біліктілігін қажет етеді. Мысалы, эклиптика бойымен Күннің көрінерлік қозғалысын түсіндіруде қарапайым білім Күннің жазда биіктеу, ал қыста төмендеу болатынынан бастап, оның астрономиялық құралдар көмегімен мұқият және дәл бақылаулар нәтижелері туралы мәліметтермен анықтау керек.
Бақылаудан алынған дәлелдемелер келтірілген жағдайда, оны тұжырымдап және оқулықтағы берілген заң немесе ереженің анықтамасына, формуласына қорытынды жасау керек. Сонымен бірге айтылғандарды қандай да бір есепте немесе практикалық жұмыста қолданылуымен көрсету дұрыс. Жалпы алғанда әрқашан сабақ бақылау – теория – теорияның қолданылуы ретімен жүрген абзалырақ. Кей жағдайларда теорияны басқаша, яғни астрономиялық құралдармен өлшеулер жүргізу арқылы практикалық қолданыс барысында түсіндіруге де болады.
Астрономияны оқытуда астрономия дамуы тарихы туралы сабақ барысында қарастырылуы жөн. Мұғалім астрономия сабағы алдында қандай да бір шешілуге тиіс мәселелер болғаны және де ол қалай шешілгені мен оның жалпы ғылым дамуына еткен әсері туралы қысқаша түсіндірмелер беруі, астрономия дамуына үлес қосқан ғалымдардың аты-жөнін атап көрсетіп отыруы қажет.
Астрономияда бақылаулар теориялық қорытынды жасауға материал береді. Астрономияны оқыту одан әрі қорытынды жасау және тұжырымдау үшін аспанды бақылаулармен бірге жүргізу дұрыс. Бақылау астрономия курсын «жандандыру» үшін ғана емес, ол ең алдымен астрономияда қолданылатын таным әдістерін түсіндіру үшін және оқушыларда бағыт бағдарлана білу дағдысы қалыптасуы мен астрономияның практикалық қолданысын түсінуі үшін қажет.
Мектепте астрономиялық бақылау физика сабағындағы демонстрация мен лабораториялық жұмыс сияқты роль атқарады. Алайда бақылаудың қойылуының физикалық эксперименттен өзгеше өзіндік ерекшеліктері бар. Бақылау сабақ уақытында тәулік уақыты немесе аспан шырақтарының орналасуы сәйкессіздігі себебімен орындалмауы мүмкін немесе ауа райының қолайсыздығынан. Бұл бақылауда ұйымдастыруда қиыншылық тудырады. Мұғалім астрономия курсын өту барысында оқушылар бақылау барысында алған қысқа мерзімді түйсінулерге жүгінуге тура келеді. Мұғалім астрономиялық бақылаулар жүргізу барысында әрбір жағдайда берілген сабақ үшін ең қажетті моменттерді, сәттерді таба білуі керек.
Кейбір пәндерде (физика, химия) қарастырылып отырған құбылысты мұғалім сыныпта демонстрациялық үстелде немесе лабораториялық жұмыс жасап көрсете алады, ал астрономияны оқытатын мұғалімде мұндай мүмкіндік жоқ. Ол тек аспан құбылыстарын бақылау арқылы ғана оқушыларға таныстыра алады және ол құбылысты қайталай алмайды. Аспан құбылыстарын бақылау айғақты білу көзі ғана, ал ол айғақтың мәнін түсіндіре бермейді. Сондықтан астрономия мұғалімі айғақты көрсетіп немесе баяндай отырып, құбылыстың моделін жасау керек. Олай болса, астрономиялық модельді сабақта демонстрациялау сыныптық эксперимент ролін атқарады. Мұндай модельді құрастыру және таңдау оқытушының ең бір жауапты ісі болып табылады. Астрономиялық модель негізгі шартты - қарастырылып отырған нәрсені бейнелеу, қарапайым және көрнекілікті қанағаттандыру керек. Ешқандай модель қарастырып отырған астрономиялық құбылыстың бүге шүгесін дәл көрсете алмайды. Дегенмен соның ішінде негізгі маңыздысын бейнелеу қажет. Модель күрделі емес, артық нәрселер болмауы керек. Мысал ретінде, Жердің Күнді айнала қозғалысын демонстрациялайтын модельді көрсетуге болады. Мұнда маңыздысы Жердің Күнді айналуы, Жер осінің Жер орбитасы осіне көлбеулігі және Жер осі көлбеулігі бағытының тұрақтылығы. Мұны демонстрациялау үшін ерекше құрылғылар қажет емес, шам мен географиялық глобус болса немесе теллурий құралы болса жеткілікті. Өз уақытында және тиімді көрсетілген модель анықтамалар мен ұғымдарды түсінуді жеңілдетеді. Модельді көрсете және сабақты түсіндіруді бастай отырып, мұғалім бір мезгілде сынып тақтасына сызба сызу керек [1].
Сызбалар мен суреттерді демонстрациялаудың әдістемелік маңызы белгілі. Астрономия курсында сызба және суреттерді демонстрациялау ерекше қажет. Себебі мұғалімге сабақты түсіндіру барысында объектіні көрсету мүмкін болмай қалған жағдайларда аса маңызды болып табылады. Алайда тақтада дайын сызбаны экрандау, мысалы аспан сферасын барлық сызбалармен көрсету оқушыға жалпы суреттің бірте-бірте дамуын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Сызба бүтіндей қабылданады. Мұғалім тақтаға аспан сферасы негізгі сызықтарын бірте-бірте түсіндіре отырып сызатын болса, оқушыларға түсініктірек болады. Мұғалім түрлі түсті бор қолданса да болады. Ол әлі толық аяқталмаған сызбада кейбір сызықтарды ерекшелеп көрсетуін білдіреді. Қазіргі кезде интернеттен көптеген сызбалар мен суреттерді, слайдтарды алуға болады. Дегенмен оқушыларға мұғалім тақтада сызып көрсеткені дұрыс. Сонымен қатар сабақ материалдарын қорытындылауда мұғалім сабаққа қажетті видеофильмдерді таңдай біліп, көрсетуге болады.
Білім беру жүйесінде мектепте жаратылыстану және гуманитарлық бағытта оқыту барысында жаратылыстану бағытындағы мектеп 9 сынып физика оқулығына астрономия бір тарау етіліп қосылған. Астрономияның осылай астрономия мектеп курсы оқу жоспарына енгізілуінен мұғалімдерге астрономия материалдарн беруде біршама қиыншылықтар туындады.
Астрономия оқу пәні ретінде арнайы ерекшелікте, яғни мектептерде білім беруде оқытылатын басқа жаратылыстану пәндерінен айырмашылықтары бар. Мазмұны жағынан астрономия дүниеге көзқарстық материалдарды қамтиды. Астрономияның физика, математика, география, тарих және басқа пәндермен пәнаралық байланысы пәннің негізгі ұғымдарын меңгеруі міндеттілігінде [2].
Мектепте астрономияны оқыту тек мұғалімнің білімі мен әдісіне негізделген. Оқушыларда әлемді сезінудің жалпы бейнесін қалыптастыруда қиыншылықтар туындайды, оның себебі төмендегідей жағдайларға байланысты:
1) Астрономиялық заңдар мен құбылыстарды қамтитын астрономия оқу материалының құрамы мазмұны жағынан да, көлемі жағынан да 9 сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай келмейді.
2) Астрономия курсы мазмұны күрделілігі мен оны оқытуға бөлінген сағат санының өте шектеулігі арасындағы қарама-қайшылық.
3) Мектепте астрономияны оқытуға керекті құрал-жабдықтар мен анықтамалық материалдардың қамтамасыз етілмеуі.
4) Астрономия мұғалімінің арнай кәсіби дайындығы жоқтығы, яғни көбіне астрономияны физика мұғалімі жүргізетіндігі.
Жоғарыда көрсетілген бірінші мәселе бойынша 9 сынып «Физика» оқулығы, (авторлары Закирова Р.А., Аширов Р.Р.) қарастыратын болсақ, «Астрономия негіздері» тарауында астрономия сұрақтары бес параграфпен қамтылған, тақырыптар соңында бақылау сұрақтары, жаттығулар, тапсырмалар берілген. Мысалы, «Жұлдызды аспан» парагафы Ғаламның құрылымы мен масштабы, Шоқжұлдыздар, Жұдыздар атаулары, Көрінерлік және абсолюттік жұлдыздық шама, Жұлдыздардың жарқырауы тақырыпшаларынан тұрады. Бұл жерде тақырып материалына қатысты суреттер берілген, бырақ суретте көрсетілген мәселелерге толықанды түсініктеме берілмеген, түсініктеме анықтамалық сипатта берілген, яғни оқушы суреттен өзі тусунуі немесе мұғалімнің көмегі керек. Сонымен қатар тақырыпшалар берілуі және берілу реті де қарастыруды қажет ететін сияқты. «Әртүрлі географиялық ендіктердегі аспан шырықтарының көрінерлік қозғалысы, жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақыт» тақырыбында: Тұрақты орынның географиялық ендігін анықтау, φ =90°, ендікте аспан сферасының айналуы, φ = 0° ендікте аспан сферасының айналуы, Аспан сферасыныі орта ендікте айналуы, Орташа күн тәуліктері, Бүкіләлемдік және жергілікті уақыт, Белдеулік уақыт тақырыпшалары қарастырылған[3]. Тақырыпта әртүрлі географиялық ендіктердегі аспан сферасы көрінісі суреттеры, суреттегі аспан сферасының негізігі сызықтары не себепті суреттегідей орналасқандығы айқын түсіндірулерсіз берілген. Мысалы, бақылаушы жердің солтүстік полюсінде (φ = 900 ) орналасқанда суретте көрсетілгендей Темірқазық жұлдызы зенитте орналасады делінген, яғни оқушы суретке қарап өзі түсінуі керек болады. Сонымен қатар суреттерде берілген мәселеге қатыссыз сызықтар мен нүктелер берілген. Негізгі тақырыпқа байланысты сызбаларда оқушылар шатаспауы үшін артық нәрселер көрсетілмегені дұрыс. Яғни аспан экваторы мен математикалық көкжиек сызықтары және дүние полюстері мен зенит нүктелері берілсе жеткілікті.
Әртүрлі географиялық ендіктердегі аспан сферасы сызбасы оқушыларға төмендегідей сызба арқылы түсіндіру тиімді.
Әр түрлі географиялық ендіктегі аспан сферасының қозғалысы тақырыбын қарастыуда берілген географиялық ендікке сәйкес аспан сферасын дұрыс сыза білу үшін дүние полюсінің горизонттан биіктігі туралы теорема өте маңызды.
Оқушылар, дүние полюсінің горизонттан биіктігі теоремасын жақсы түсінетін болса, аспан сферасының моделінен немесе сызбалар арқылы Жер бетіндегі берілген географиялық орында қандай жұлдыздар көрінетіндігі, олардың бататыны және батпайтындығы туралы көрсете алады. Шырақтардың кульминациясы тақырыбын қарастыру арқылы жұлдыздардың шығатыны, шықпайтыны, бататыны, батпайтындығы бақылаушы тұрған географиялық ендігіне және жұлдыздың еңісуіне байланысты екендігіне көз жеткізеді.
Оқушыларды бақылаушы тұрған орынға байланысты, яғни географиялық ендікке байланысты аспан сферасын сыза білуге үйрету қажет. Ол үшін оқушылардан аспан сферасы және аспан сферасы негізгі сызықтары мен нүктелері анықтамаларын және аспан сферасындағы негізгі сызықтар мен нүктелер Жер бетіндегі сызықтар мен нүктелердің параллель көшірмелері екендігін еске түсірулері қажет. Берілген географиялық ендікте аспан сферасында оқушылар шатаспай аспан сферасы элементтерін дұрыс көрсете алу үшін, мысалға бақылаушы φ кез-келген, φ =90°, φ = 0° географиялық ендіктерде орналасқан жағдайлардағы аспан сферасын салу үшін сфера центрінде кішкене өлшемде Жерді көрсетіп, онда Жердің айналу осі, экваторы көрсетіледі. Аспан сферасы центрін Жердің бетінде полюсте немесе экваторда орналастырып, Жер осіне параллель дүние өсін, анықтамаға сәйкес тік сызықтарды жүргізу арқылы аспан сферасының элементтерін оңай салуға болады.
Астрономия тақырыптарын оқыту қиындығы тақырып материалдарында емес, оны мұғалімнің түсіндіруінде, баяндау мәнерінде және әдіс тәсілдерінде. Сондықтан, мұғалім әртүрлі географиялық ендіктеріндегі аспан сферасы тақырыбынд өткенде аспан сферасы моделінде жұлдыздардың көкжиектен шығатын және бататын нүктелері еңісу және географиялық ендікке байланысты қалай өзгеретінін, шығатын, батпайтын, шығатын және бататын жұлдыздар аймақтарын анықтап көрсету және тақтада сызып көрсетуі қажет. Сонымен қатар, оқушылар тақырыпты дұрыс тусінуі үшің олардың өз беттерінше кез келген географиялық ендікте аспан сферасын сыза білуін талап етуі керек.
Сонымен қатар, аспан сферасының көрінісі, жұлдыздардың бататын немесе батпайтындығы жұлдыздардың еңісуіне де байланысты екенін ескеру қажет. Бұл мәселеге байланысты мектеп оқулығында Күннің еңісуі арқалы сызбасын бақылаушы экваторда болған жағдайға сәйкес сызбамен бірге берген және түсіндірме келтірілмеген. Оқушыларға түсінікті болу үшін әрбір берілген жағдайға байланысты сызбаны жеке сызып көрсетіп түсіндіргеннен соң біріктіріп сызуды тапсыруға болады.
Жұлдыздардың ендігіне байланысты қозғалысын түсіндіру үшін алдымен аспан сферасы модельінде бір жұлдыздың еңісуін бірте бірте өзгерте отырып тәуліктік параллелі бойымен қозғалысы кезінде горизонттан шыгатын және бататын нүктелерін, горизонтпен қиылыспай батпайтын немесе шықпайтын мезеттерін көрсету керек. Содан кейін міндетті түрде тақтада еңісудің әртүрлі міндеріне, яғни 1-суретте көрсетілгендей 
еңісу мәндеріне сәйкес жұлдыздардың тәуліктік параллельдерін сызып, горизонтпен қиылысу нүктелерінің солтүстік нүктеге қарай ығысатынын көрсеткен дұрыс (1-сурет).
Сурет 1. Еңісуге байланысты жұлдыздардың тәуліктік қозғалысы
Дәл осындай жолмен белілі бір жұлдыздың әртүрлі
географиялық ендіктер үшін сәйкес тәуліктік параллельдерін сызып, горизонтпен қиылысу нүктелерінің қалай ығысатынын көрсетуге және аспан сферасы модельінде демонстрациялауға болады.
Тақырып соңында берілген жаттығуда жұлдыздың енісуі мен бақылаушы турган орынның географиялық ендігі берілген, биіктігін анықтауға немесе биіктік пен географиялық ендігі берілген, жұлдыздың еңісуін анықтауға есептер берілген. Алайда биіктіктің жұлдыздың енісуі мен бақылаушы турган орынның географиялық ендігіне байланысты формуласы, яғни шырақтардың кулминациясы тақырыбы тарауда қарастырылмаған.
Астрономиялық құбылыстарды бақылау ұзақ уақыт аралығын қажет етеді. Мысалы, Күннің көкжиектен шығу және бату нүктелерін, көтерілу биіктіктерін бақылау.
Оқыту мазмұны оқушының қазіргі заманға ғылыми Тарауда қарастырылған тақырыптар мазмұны күрделі,көлемді, бірақ тақырып мәтіні өте қысқа анықтамалық сипатта берілген. Тақырыпты түсіндіру пән мұғаліміне жүктелген. Дегенмен астрономияны оқытуға бөлінген сағат санының өте шектеулігіне байланысты қиыншылықтар туындайды.Сонымен қатар, оқу мазмұны оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес жеткілікті түсінікті болуы және астрономияны ғылым ретінде түсінік беретін астрономияның негізгі заңдары мен теориялары , әдістері және құралдары, таным нысандары: ғарыштық нысандар, процестер, құбылыстар және астрономиялық білімдердің практикалық қолданыстары астрономиялық білімдердің бүтіндей біріңғай жүйесін құруы қажет.
Астрономия бақылауға негізделген ғылым болғандықтан, мектепте кейбір бақылаулар жүргізуге мүмкін болатын астрономиялық жаратылыстық ойлауы дамуына, оларда әлемнің ғылыми бейнесіне сәйкес ғылыми көзқарасы қалыптасуына, шығармашылық қабілетіне сәйкес оқушыда бастапқы және негізгі негізгі астрономиялық білімдер жүйесінің қалыптасуы үшін мектептерде астрономияны жеке пән ретінде оқытуды қажет етеді.
Әдебиеттер:
- Набоков М.Е., Методика преподавания астрономиив средней школе.Государственное учебно-мпедагогическое издательство министерства просвещения РСФСР, Москва,1955
- Петракова Е.А. Методика преподавания астрономии в старшей школе. Екатеринбург, 2019
- Закирова Н.А.,Аширов Р.Р. Физика. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Нұр-Сұлтан: «Арман-ПВ» баспасы, 2019