ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
Кульбаева Дина Дюсебаевна
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті филос.ғ.к., доцент,
Қазақстан, Тараз қ.
Омирзакова Динара Дуйсенбековна
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті аға оқытушы,
Қазақстан, Тараз қ.
TRADITION AND INNOVATION IN KAZAKH CULTURE
АНДАТПА
Бұл мақалада қазақ қоғамындағы дәстүр мен жаңашылдықтың арасындағы сабақтастық мәселелері қарастырылған. Қазақ дәстүрінің мыңжылдық тарихы барлығы жайында сөз қозғалып, қазіргі таңда олардың ішінен заман талабына сай, іріктелген түрлерінің сақталуы баяндалған. Дәстүр мен әдеи-ғұрыптың уақыт талабына сай өзгеруі мәселелері қарастырылған.
ABSTRACT
His article deals with the issues of continuity between tradition and innovation in Kazakh society. The thousand-year history of the Kazakh tradition is discussed, and the preservation of selected types of them according to modern requirements is described. The problems of changing traditions and customs according to the requirements of time are considered.
Кілттік сөздер: мәдениет, дәстүр,этнос, уақыт, кеңістік, прагматизм,жаһандану, руханият.
Keywords: culture, tradition, ethnicity, time, space, pragmatism, globalization, spirituality.
Бүгінгі күннің өзінде, жаһандану үрдісінің кең қанат жаюына қарамастан, халқымыздың салт-дәстүрі қазақ қоғамының өмір сүруінің бір негізі болып табылады. Қазақтар – дәстүрі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ежелгі халық. Көшпелі өмір салты олардың ұлттық әдет-ғұрыптары мен наным-сенімдерінің қалыптасуына айтарлықтай әсер етті. Халқымыз ежелден қала салып, отырықшы өмірге көшкенімен, салт-дәстүрін ерекше құрметпен сақтап келеді. Дәстүрлеріміздің кейбірі қатал заман сынына төтеп беріп, аздаған өзгерістермен бүгінгі күнге дейін жетті. Басқалары өткенде қалды және оны қазіргі таңда барлық замандастарымыз біле бермейді. Салт-дәстүр – ұлттық болмыстың көрінісі, оның қалай өмір сүру салтының, ойлау ерекшелігінің, сеніммінің көрсеткіші. Қалыптасқан тұрмыс тіршілік заңы да осыны айғақтайды. Олар ғасырлар бойы қазақтың көшпелі тұрмыс-тіршілігіне байланысты дамып, уақыттың, кеңістіктің және уақыттың алдына қойған барлық кедергілерін басынан өткерді, ал кейбіреулері өзгеріссіз, ал кейбіреулері біршама ауытқыған күйінде бүгінгі күнге дейін жетті. Бірақ бүгінде қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрыптарының барлығын болмаса да, көпшілігін ұмытпай, ұлықтап, дәріптеуінің өзі ұлттың одан әрі дамуына орасан зор әсер етері сөзсіз.
Ата-бабаларымыздың өсиет етіп қалдырған салт дәстүрінен қазіргі кезеңде қайсысы қолданыста қалғанына қарамастан олар егжей-тегжейлі зерттеуді және ерекше назар аударуды қажет етеді. Өйткені, әр түрлі наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ырымдар мен тыйымдар жоқ жерден пайда болған жоқ. Дәстүр арқылы адамдар өз білімдері мен өмірден көрген-түйгенін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді, ал жастар осы тәжірибелерге сүйене отырып, өз қорытындыларын жасайды және де әрине, әлемге енді жаңа туған балапан ретінде емес, өмірінде көпті көрген, көп нәрсені басынан өткерген тәжірибелі қыран ретінде қарай бастайды. Әр халықтың тек сол ұлттың ұлттық болмысын ашатын, тек соның ұлттық ерекшеліктерін ғана сипаттайтын салт-дәстүрлері бар. Тарихи даму барысында қоғамдық тәжірибені сақтау мен жеткізудің әртүрлі формалары, әдістері мен механизмдері дамып, орнықты. Олардың барлығын біріктіріп дәстүр деп атайды. Қазақ мәдениетінің көрнекті өкілі Ә.Сейдімбек жеке этностардың өміріндегі салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың рөлі туралы айта отырып, «Әр этностың өзінің тұрмыс-тіршілігіне сәйкес, ерекше мәдени түріне сәйкес материалдық негіздері бар. Бұл жерде тек материалдық мәдениет объектілері ғана емес, оған рухани сала, дүниетаным, ерекше қасиеттерді алып жүретін әдет-ғұрыптар мен мінез құлық нормалары жатады.
Сонымен қатар, бірлікті сезіну процесі жүйелі түрде жүзеге асады: әдет-ғұрып, тіл, өзін өзі ұстау, мінез-құлық нормалары, этникалық тыйымдар, өмірлік құндылықтар жүйесі, отбасылық байланыстар әлеуметтік қатынастар бар» -деп ерекше тоқталады [ 1, б. 124]. Тәжірибе көрсеткендей, ғасырлар бойы дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жас ұрпақты қоғам өміріне енгізудің, тұлғаның белгілі бір түрін қалыптастырудың ең тиімді құралдарының бірі болды және болып қала береді. Олардың тәрбиелік ықпалының ерекшелігі адам өмірінің кез келген жас кезеңімен шектелмейтіндігінде. Дәстүрлер ұрпақтар сабақтастығын қалыптастырады, сондықтан халықтардың рухани-адамгершілік өмірі соған байланысты болады. Өткен және болашақ ұрпақтың өзара сабақтастығы дәстүрге негізделген. Салт-дәстүрлер көп болған сайын халықтың рухани байлығы артады. Халықты шын мәнінде тек дәстүр біріктіреді. Дәстүр мен заманауи өмір салтының ортақ келісімге келуіне қол жеткізу ғылымның өзекті мәселесіне айналып отыр.
Адамдардың мінез-құлқында, олардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасында нақты алуан түрлі формаларда көрінетін қоғамдық қатынастар, яғни адамның жалпы болмысы бола отырып, салт-дәстүрлердің тәрбиелік ғана емес, танымдық мәні де бар. Дәстүрлер адамдарға өздеріне жат формалар ретінде емес, «халықтың өткені, бүгіні мен болашағы арасындағы рухани байланыс» болып табылады. Қазақ халқының өмірінде дәстүрлер тек білім беру-тәрбие ғана емес, құқықтық нормаларды да алмастырды. Ежелден бері сақталған, әкеден балаға берілетін халықтың әдет-ғұрыптары этностың тіршілігін қамтамасыз ету мен өмір сүрудің шарты, кепілі болды.
Қазақ жастарын тәрбиелеуде дәстүр маңызды рөл атқарады. Уақыт сынақтарынан өткеннен кейін олар ұлттық сананы қалыптастырудың негізі болып табылады. Қазақтар әрқашан дәстүрлер мызғымас нәрсе емес және тарих барысында өзгерістерге ұшырайды деген пікірде болды. Оған дәлел: «Әр заманның өз заңы бар, тауда – малы бар» деген халық даналығы. Әрбір жаңа ұрпақ ең жақсы дәстүрлерді сақтауға ұмтылады, бұл олардың түп-тамырын, шығу тегін есте сақтауға және ата-бабаларын құрметтеуге мүмкіндік береді.
Дәстүр тек қоғамдық қатынастардың нормалары мен принциптері, әлеуметтік қызмет тәсілдері, өткеннің мұрасы немесе адамдардың мінез-құлық нормалары ғана емес болуы мүмкін. Олар өткен және қазіргі әлеуметтік тәжірибенің нәтижелерін бекітеді және адамдар - ұлттар, этникалық және әлеуметтік топтар, ұжымдар және т.б. қоғамға тән әлеуметтік қатынастардың сипатын білдіреді [2]. Тәжірибе көрсеткендей, ғасырлар бойы дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жас ұрпақты қоғам өміріне енгізудің, тұлғаның белгілі бір түрін қалыптастырудың ең тиімді құралдарының бірі болды және болып қала береді. Олардың тәрбиелік ықпалының ерекшелігі адам өмірінің кез келген жас кезеңімен шектелмейтіндігінде. Қоғамда өмір сүретін әрбір адам әрқашан өзінің әдет-ғұрпы мен дәстүрі аясында болады. Олардың талаптары мен нұсқауларын орындау жеке тұлғаның дүниетанымының, сезім және мінез-құлық мәдениетінің қалыптасуына, оның қоршаған әлемге қатынасына елеулі және тұрақты әсер етеді. Дәстүрлер ұрпақтар сабақтастығын қалыптастырады, сондықтан халықтардың рухани-адамгершілік өмірі соған байланысты болады. Өткен және болашақ ұрпақтың өзара сабақтастығы дәстүрге негізделген. Салт-дәстүрлер көп болған сайын халықтың рухани байлығы артады. Халықты шын мәнінде тек дәстүр біріктіреді. Дәстүр мен заманауи өмір салтының ортақ келісімге келуіне қол жеткізу ғылымның өзекті мәселесіне айналып отыр. Халқымыз ұл-қыздарын ұлттың тектілігін, салт-дәстүрмен, әдет-ғұрыппен, әдептілікпен, өнегелі мінез-құлықпен бойына сіңіре отырып, өсірген. Әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы ұрпақтарының бойына еліне, жеріне, Отанына деген сүйіспеншілікті, намыс, мейірімділік, имандылық, сыйластық, жомарттық сезімдерін оятты. Ал, ең бастысы, салт-дәстүр халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамның заңдылығына, рухани байлығына айналды. Халықтың халық болып сақталуы, ұлттық ерекшеліктерінің бастауы – ғасырлар бойы өмірінің арқасында туып, жаңарып, жетілдіріліп келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер. Соның негізінде туыстар арасындағы бірлік, сыйластық, ынтымақ, сыйластық, жарасымдылық сақталды. Ал салт-дәстүрді сақтамағандар жазаланды. Өйткені салт-дәстүр қазақ қоғамының айнымас заңы болған. Н.Шайкенов айтқандай: «Ұлттық дәстүр заңнан жоғары» тұрды.
Уақыт бір орында тұрмайды. Дәстүріміз бен әдет-ғұрпымыздың уақыт талабына сай өзгеруі заңдылық. Халқымыздың бұрынғы тұрмыстық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, өмір сүру салты қазіргі өмірге сай жаңа сипат алуда. Салт-дәстүрлер – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер болып табылады. Қазіргі таңда күрделі саяси жағдайларда халқымызға жат идеологияны насихаттау күшейген жағдайда фольклордың өзіндік жанрларында, отбасылық-тұрмыстық әдет-ғұрыптарда, салт-дәстүрлерде көрініс тапқан ұлттық мәдени дәстүрлерді түсіну, нығайту және белсенді түрде насихаттау қажет. Кейбір мемлекеттер еліміздің тарихы мен мәдениетінің маңызды фактілерін бұрмалап, балалар мен жастардың санасын «бұзып», бұқаралық ақпарат құралдары, интернет және фильмдер арқылы ұлтқа қауіп төндіретін бұрмаланған ақпаратты жеткізуге тырысуда. Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды, құндылықтарды сақтаудың ұлт болашағы үшін маңыздылығын түсініп, балалар мен ата-аналарға түсіндіруіміз керек. Біз бүкіл адамзат баласы ұстанатын халықаралық мәдениеттің қалыптасу дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Дегенмен, жаһандық ауқымдағы кез келген басқа құбылыс сияқты, мәдени интернационалдандыру процесі көптеген проблемаларды тудырады. Халықтың көп ғасырлық дәстүрлерінің ығысуымен ұлттық мәдениетті сақтауда қиындықтар туындайды. Өзінің ұлттық мәдени қоры жоқ бірде-бір халық әлемдік мәдениетке тең дәрежеде кіре алмайды, оның ортақ қазынаға салатын ештеңесі жоқ, өзін тұтынушы ретінде ғана көрсете алады. Сондықтан жаһандану дәуірінде өзіміздің ұлттық бомысымыздан айырылып қалмау үшін салт-дәстүр мен ғасырлар бойы адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отырған әдет-ғұрыптарымызды көзіміздің қарашығындай сақтауымыз керек.
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмi:
- Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление: Учебное пособие. – Алматы: Рауан, 2001. – 576 с.
- С.Кенжеахметұлы. Жеті қазына. 1-кітап. Алматы. «Ана тілі» 2003ж.