ЗАР ЗАМАН МӘДЕНИЕТІНДЕГІ БІРЛІК МӘСЕЛЕСІ МӘДЕНИ ДӘСТҮР РЕТІНДЕ
ЗАР ЗАМАН МӘДЕНИЕТІНДЕГІ БІРЛІК МӘСЕЛЕСІ МӘДЕНИ ДӘСТҮР РЕТІНДЕ
Иманбекова Гульвира Медетбековна
Аға оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,
Қазақстан, Тараз қ.
АННОТАЦИЯ
Қазіргі жаһандық әлемде ғасырлар бойы ұлттық дәстүрлерді жинақтаған ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшеліктеріне назар аудару қажеттілігі туындайды. Мәдени дәстүрді зерттеу терең философиялық мәнге ие. Мәдени дәстүр түсіну ұлттың ұлттық болмысын түсінуге септігі мол.
Зар заман мәдениеті кезеңінде саяси режимі бірлік идеологиясының белең алуна септігі тигені анық. Мәдени бірлік - белгілі бір саяси құрылымда өмір сүретін адамдар арасындағы қатынастардың тағы бір маңызды факторы. Зар заман мәдениетінде ұсынылған мәдени дәстүрдегі бірлік теориясы қашанда өзекті бола бермек. Дәстүрлі мәдени бірлік ортақ құндылықтарды қалыптастырудағы үдеріс. Мәдениет әрқашан өзгеріс жағдайында болады. Мәдениет-белгілі бір мақсаттармен қалыптасуы мүмкін тәжірибелер жиынтығы болғанымен, топтар ішіндегі және олардың арасындағы әлемді үйлестіру және әртүрлілікке мүмкіндік беретін, бірақ жоғары сапалы мәдениет пен әлеуметтік дағдыларды барынша арттыратын мәдениетті құра отырып, дәстүрлі мәдени болмысты сақтайды. Қазіргі жағдай дәстүрлі мәдениеттің гуманистік мүмкіндіктеріне деген қызығушылықты жандандырады. Бұл қоғамдағы және мәдениеттегі дағдарыстық құбылыстардан туындайды, олар өздерінің дүниетанымдық өзегін, мағыналық ұйымдастырушылық құндылықтары мен мұраттарын жоғалтады. Мәдени дәстүр тарихи тұрғыдан этностың құндылық бағдарының функцияларын орындайтын, оның рухани бірегейлігін анықтайтын, қоғамның шоғырлануын қамтамасыз ететін, мәдени сабақтастық пен ұлттық мәдени сәйкестендіруді қалпына келтіруге көмектесетін, дүниетанымдық әлеуеттің қажетті құрамдас бөлігі болып табылатын тұрақты құндылықтарды сақтайды. Бұл ретте, зар заман мәдениетіндегі елдік пен бірлік маңызды құндылық ретінде бой көрсететін атап өткен жөн.
Кілт сөздер: Мәдени дәстүр, ұлттық болмыс, бірлік, елдік, зар заман мәдениеті.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мен мақсаты. "Дәстүр" ұғымы-айналасында тұрақты, бірақ мазмұны мен бастапқы көзқарастарына қарама-қарсы идеялар қалыптасады. Олардың негізінде белгілі бір құндылық тәсілдері жатыр. "Мәдени дәстүр" ұғымын қазіргі зерттеушілер әр түрлі түсіндіреді. Гуманитарлық зерттеулерде "дәстүр" ұғымын кеңінен әрекеті өте кең уақыт пен кеңістікте таралатын іргелі әмбебап сипаттаманың бір түрі ретінде түсіндіруге болады. Мұндай мәдени дәстүр бүкіл тарихи дәуірді, өркениетті, аймақты қамтуы мүмкін және мәдениеттің белгілі бір түрін анықтай алады. Бұл жағдайда мәдени дәстүр мен мәдениеттің түрі бірдей ұғымдар ретінде түсініледі және олардың пайда болуының бастапқы нүктелері, трансформациялар қуатты тарихи импульстарға айналады [1].
Сонымен бірге дәстүрге белгілі бір мәдениеттің барлық дәстүрлі элементтері кіреді. Мәдениет пен мәдени дәстүрлердің даму тарихы әр халықтың мәдениетінде басқа халықтың, басқа аймақтардың мәдени дәстүрлерінің элементтерін табуға болатындығын көрсетеді. Сабақтастық тек тік байланыстармен шектелмейді. Халықтар арасындағы мәдени дәстүрлер ұлттық сабақтастықты қамтамасыз етеді. "Мәдениет дәстүр" - белгілі бір мәдениеттің өзіндік іргетасын қалайды: элиталық, бұқаралық немесе басқа субмәдениет, тарихи үдерістердегі мәдениеттер, ұлттық мәдениет және т.б. Мәдени дәстүр ұлттық бірегейліктің негізі екенін ескерсек, зар заман мәдениетіндегі бірлік теориясы айрықша мәдени дәстүр ретінде бой көрсетеді.
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Кенесары Қасымовтың ұлт-азаттық көтерілісі қазақ ақындарының шығармашылығында айқын көрініс тапты. Нысанбай, Досқожа, Құдери Қожа, жазық, Доскей халқынан шыққан соңғы қазақ батырларының жарқын бейнесін сомдады. Осы орайда Шортанбай, Дулат және Мұрат ақындарының шығармашылығы ерекше көзге түседі.
Көрнекті жазушы және әдебиет сыншысы Мұхтар Әуезов 1927 жылы "Қазақ әдебиетінің тарихы" оқулығын шығарды, онда ол былай деп жазады: "XIX ғасырдың басы Шортанбай Қанайұлының шығармашылығымен ерекшеленді. Оның өлеңдерінде қазақ поэзиясында халықтың қаһармандық өткені туралы қайғылы уәждер айтылды. Ол өз шығармаларында сол кездегі жалпы көзқарас пен идеяны бейнелегендіктен, біз осы ағымның ақындарын "зар заман дәуірінің" ақындары деп атадық. Бірінші толқын Абылай хан дәуірінен басталып, Абайдың жаңашыл поэзиясымен аяқталады"[2].
Зар заман мектебінің өкілдерінің шығармашылығында негізінен қазақтардың бүгіні мен болашағына қатысты пессимистік көзқарастың басымдығы мен қазақ хандығының құдіреті мен тәуелсіздігіне деген сағыныш бірден байқалынады. "Зар заман" ХVIII ғасырда Қазақстанның Ресейге қосылуынан, патша үкіметінің бұрынғы басқару жүйесін жойғаннан, 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформаларды жүргізгеннен кейінгі көңіл-күйімен байланысты бағыт [3].
"Зар заман" дәуірі ақындарының шығармаларының негізгі идеясы: халық пен мемлекеттің тұтастығы, дала тұрғындарының ерекше менталитеті мен ұлттық сипатын сақтау, сонымен бірге, қазақтар халық ретінде "біз бірлік пен бірліктен айырыламыз, егер бұдан әрі солай болса, біз халық ретінде жоғалып кетеміз",- дей отырып, "бірлік" мәселесіне ерекше назар аударды. Шортанбай көрнекті ақын болған. Өз жұмысында қазақ қоғамындағы әлеуметтік өзгерістердің мәнін ашып, оның кедейлер мен байларға бөлінгеніне куә болды. Ақын қазақтардың Ресей азаматтығын қабылдау процесі туралы сыни пікір білдірді, онымен ол қоғам өмірінің барлық жағымсыз құбылыстарын байланыстырады: далалықтардың кедейленуі, шаруалардың аймаққа жаппай қоныс аударуы, әскери бекіністер желілерін салу, халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды ұмыту және т.б. Шортанбай өзінің әлеуметтік-философиялық өлеңдерінде дәстүрлі ұлттық мәдениеттің жоғалуымен мүмкін деп болжайды. Оның пікірінше, патшалық отбасылық қатынастардың ғасырлық негізін бұзады, кішілері үлкендерді құрметтеуді тоқтатады. 200 жыл өтті, осы кезеңде империялар құлады, адамдар аштық пен суықтан қаза тапты, дүниежүзілік соғыстардың дүрбелеңдері басылды, десе де ақын азаматтың жеңілмеген рухы бүгінгі күнге дейін қазақ халқында өмір сүріп келеді деп сенім білдіреді. Демек, ұлттық бірлік ұлттық рухтың негізі болатыны сөзсіз. Бірлік мәдени дәстүр ретінде ұлттың болмысын сақтаудың негізгі тірегі.
Дулат Бабатайұлы ШҚО қазіргі Аягөз ауданының аумағында дүниеге келген. Ол өз заманының ең білімді адамдарының бірі болды. Оның еңбегі өлеңнің поэтикалық формасын жетілдіру болды. 1880 жылы оның "Өсиетнама" жинағы жарық көрді. Саяси тәртіпті қатаң сынға алады, халықтың құқықсыздығы, қоғамның әдет-ғұрыптарының нашарлауы туралы айтады.
Дулат Бабатайұлы патшалықтың отаршылдық саясатының күшеюіне, атап айтқанда 1822-1824 жылдары хан билігінің жойылуына, округ орталықтарының құрылысына, 1867-1868 жылдардағы әкімшілік-аумақтық реформалардың жүргізілуіне, бірқатар ұлт-азаттық қозғалыстарға куә болды. Ақын оқырмандардың назарын дала тұрғындарының өмірін ретке келтірген өткен күндерге аударады. Қазақ дәстүрлі қоғамының басталған дағдарысында өзара араздықтары Ресей империясының біртұтас Қазақ хандығын оңай олжаға айналдырған сұлтандар мен хандарды ішінара кінәлайды.
"Зар заман" дәуірінің жарқын өкілдерінің бірі ақын Мұрат Монкеұлы болды. Мұрат Монкеұлының шығармашылығында отарлау саясаты тек ата-баба жерлерін иемденуге ғана емес, сонымен бірге өскелең ұрпақтың тәрбиесіне зиянды әсер ететіндігіне байланысты өзінің алаңдаушылығы мен қорқынышын жасырмайды. Ақын қазақтардың этно-аумақтық жерлерін жоғалту процесін бейнелеген. Қазақтардың өздерінің ата-баба жайылымдарын жоғалтуына әкелген отаршыл биліктің жер саясатын ашық айыптайды. Сонымен бірге ақын исламның даладағы ұстанымдарын құлшыныспен қорғайды, мұсылмандықтың ұстанымдарын нығайту саясатында руханиятты қорғауды көреді. Өз жерін жоғалтудың себебін қазақ халқы бірлікті жоғалта бастағанын көреді:"Ноғайлы, қазақ - надан жұрт, бірлігіңнің де кемісі" ("ноғайлар, қазақтар бірлікті жоғалтып, надандыққа айналды") [4].
Дәстүр өмір сүруді, қолайлы жағдайларда жұмыс істеуді қамтиды. Оның ерекшелігі, ол жай ғана бар емес, ол ұлттың жадында сақталады, өзін-өзі көбейтеді, шексіз қайталанады. Демек, мәдени дәстүр сабақтастық негізінде сақталмақ. Өз кезегінде сабақтастықты қамтамасыз ету үшін бірлікті нығайту өте маңызды. Зар заман мәдениетінде ол ерекше сарында байқалынады. «Зар заман» ақындары шығармаларындағы негізгі ортақ идея – ел бірлігі мен мемлекет тұтастығы болды. Елдің болашағы елдің бірлігінде деп көрсетті.
Әдебиеттер:
- Народная традиционная культура: Cтатьи и материалы. К 150-летию Санкт Петербургской консерватории / сост. Е. А. Валевская, К. А. Мехнецова; Вст. ст. Г.В. Лобковой. - СПб. : Нестор-История, 2014. - 440 с.
- Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы, 1991. - 192 б
- Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері. - Алматы: Қазақ тарихы, 1993. - 41 б.
- Мырзахметов М. Отаршылдық дәуіріндегі әдебиет. Жұлдыз, 1993. - 189 б.