ТІЛДІ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ: ТІЛДІК ӘЛЕУЕТ ПЕН ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІ
ТІЛДІ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ: ТІЛДІК ӘЛЕУЕТ ПЕН ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІ
Серікбаева Айжан Дүйсенбаевна
гумантитарлық ғылымдар магистрі, ғылыми қызметкер, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты,
Қазақстан, Алматы қ.
LANGUAGE MODERNIZATION: IMPACT ON LANGUAGE POTENTIAL AND ECONOMICS
Aizhan Serikbayeva
master of Humanities, research associate, A. Baitursynuly Institute of Linguistics,
Kazakhstan, Almaty
АННОТАЦИЯ
Жұмыстың мақсаты – тілді модернизациялау арқылы тіл әлеуетінің ұлттық экономикаға әсерін анықтау. Мақалада сипаттау, саралау, микроскопия әдістері қолданылды. Нәтижесінде ұлттық тіл – өз әлеуеті, энергиясы, инерциясы арқылы ұлттың рухын көтере алатын, көзге көрінбейтін қуатты құралдардың бірі екені анықталды. Қорытынды: ұлттық тілдің әлеуетін көтеру арқылы тілдің энергиясы мен инерциясы арқасында қоғамның әл-ауқатын көтеріп, мемлекет экономикасын көтеруге болады.
ABSTRACT
The purpose of the work is to determine the impact of the potential of the language on the national economy through the modernization of the language. The article used methods of description, differentiation, microscopy. As a result, it turned out that the national language is one of the invisible powerful tools that can raise the spirit of the nation by its own potential, energy, inertia. Conclusion: by raising the potential of the national language, thanks to the energy and inertia of the language, it is possible to raise the well-being of society and raise the economy of the state.
Тірек сөздер: тілді модернизациялау, тіл әлеуеті, тіл инерциясы, ұлттық тіл.
Keywords: language modernization, language potential, language inertia, national language.
Тіл экономикаға да әсер етеді. ХХ ғасырдың ортасында америкалық лингвист Джозеф Гринберг тілдің саяси, экономикалық, географиялық, тарихи және басқа лингвистикалық емес факторлармен қалай байланысты екенін түсіну үшін тілдік әртүрлілікті зерттеуді ұсынды. Америкалық экономист «эконометриканың әкелерінің бірі» Джейкоб Маршак (он тілді меңгерген) тілдің экономикалық сипаттамалары: құндылығы, пайдалылығы, шығындары мен пайдасы бар екенін көрсете отырып, лингвистикалық талдауда экономикалық тәсілді анықтап, қолданды.
Тілді білу адам капиталын қалыптастырады: шет тілін (екінші тілді) білетіндер тек ана тілінде сөйлейтіндерге қарағанда көп ақша табады. Жеке кірістегі «тілдік сыйақының» ауқымы елге, тілдің өзіне (ол қаншалықты кең таралғаны немесе сұранысқа ие екеніне қытысы), оның деңгейіне, мамандығына байланысты. Мысалы, Вьетнамда бұл сыйақы 40-60% құрайды, ал АҚШ-та, шет тілін білетін әлемде үстемдік ететін ел орта есеппен 2% - дан көп ақша табады. Халықының жартысына жуығы ағыншынша сөйлейтін Австрияда ағылшын тілі үшін «сыйақы» 11%, ал ағылшын тілі өте кең таралмаған Испанияда – 39%.
Шет тілін жақсы білу тек кірісті арттырып қана қоймай, жұмыссыздық қаупін азайтады. Жеті дамыған ел бойынша зерттеуде келген елінің тілін білетін мигранттар үшін табыс 5-35% - ға артады.
Чикаго университетінің зерттеушілері анықтағандай шет тілінде ойлау экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі. Жергілікті емес тілде проблема туралы ойлана отырып, адамдар ұтымды шешімдер қабылдайды, өйткені шет тілі тікелей интуитивті ойлау режімінен саналы ойлауға ауысатын дистрибутивті механизмнің бір түрін ұсынады.
Сауда-саттық ежелгі заманнан бері тілдерді үйренудің негізгі экономикалық ынталандырушысы болды. Қазіргі әлемде екі елдің тілдері неғұрлым жақын болса, олардың бір-бірімен сауда айналымы соғұрлым көп болады, ал ортақ тіл (ана немесе ресми) сауда ағындарын орта есеппен бір жарым есе арттырады.
Сондай-ақ Вебер мен Гинсбург сауданың күшеюі сауда серіктесі елдің тілін үйренгісі келетіндердің көбеюіне әкеледі анықтаған: орта есеппен сауда айналымының екі еселенуі тілді үйренуді 13% ықтималдылықпен арттырады.
Калифорния университеті мен Хельсинки экономика мектебінің экономистерінің зерттеуі компаниялардың өз есептерін ұсынатын тілі инвесторлардың шешімдеріне әсер етеді. Инвесторлар олармен бір тілде сөйлейтін ұйымдарға қаражат салуды жөн көреді.
Зерттеу үшін ғалымдар Финляндиядағы биржалық сауда-саттықтың деректерін пайдаланады, онда фин және швед тілдері ресми тілдер болып табылады (халықтың шамамен 7%-ы швед тілінде, 93%-ы фин тілінде сөйлейді). Сонымен қатар, олар компанияның бас директорының аты-жөніне сүйене отырып, қандай мәдениетке жататынын анықтайды. Швед тілінде сөйлейтін инвесторлар өз есептерін швед тілінде жариялаған және швед мәдениетімен байланысты мемлекеттік компаниялардың акцияларына көбірек қаржы салғаны белгілі болды, ал фин тілінде сөйлейтіндер «өздерінің» тілі мен мәдениетін артық көрді. Швед тілінде сөйлейтін инвесторлардың арасында швед тілінде сыртқы әлеммен «байланысқан» фирмалар фин тілінде сөйлейтін компанияларға қарағанда шамамен 15 есе танымал болды және керісінше. Іріктемедегі екі фин компаниясы есеп беруді тек швед тілінде жариялады, ал екеуінің де басым көпшілігі шведтер болды.
Инвесторлардың мінез-құлқы мен тілдік айырмашылықтар арасындағы корреляцияға қатысты ұқсас тұжырымдар Бельгияның мысалында жасалды, онда негізгі екі тіл-француз және голланд. Француз тілінде сөйлейтін инвесторлар француз компаниялары мен француз тілі кең таралған елдердегі компаниялардың акцияларын жиі сатып алады. Голланд тілінде сөйлейтіндер Нидерландымен байланысты активтерге көбірек инвестиция салатыны анықталған (https://econs.online/articles/ekonomika/effekt-retsessii/).
Лингвистикадағы лингвоэкономика деген саланың ғалымдары бір қызық құбылысты байқаған. Экономика мен тілдің арасында тікелей байланыс болады екен. Яғни, егер экономика ұлттық тілде жасалса, елдің ісі ілгері басады. Сөйткен экономика ұлттық тілді де күшейтеді. Ал дамыған ұлттық тіл қайтадан экономиканың ілгерілеуіне әсер етеді. Лингвоэкономист ғалымдар қоғам мүшелерінің қай тілді таңдаған кезде капиталы артатынын зерттеген. Бұл тұрғыдан келгенде «әрине, ағылшын немесе қытай тілін білетін адамның капиталы көп болады, себебі нарық үлкен» деп болжаған. Сөйтсе, олай болмай шығады. Басымдық – жергілікті тілде екен. Мысалы, бір қызығы, АҚШ-та америкалықтардың ағылшын тілін жетік білетіндерінің капиталына қарағанда испан тілін білетіндердің капиталы көп болып шыққан. Неліктен? Себебі АҚШ-та испантілді иммигранттардың саны көп [1, б. 2]
Тіл қоғамды көтереді, қоғам тілді көтереді (Н.Уәли). Ұлттық тіл – өз әлеуеті, энергиясы, инерциясы арқылы ұлттың рухын көтере алатын, көзге көрінбейтін қуатты құралдардың бірі. Ұлттық тілдің аталған қасиеттерін толық ашуылуы мемлекеттің жүргізіп отырған тілдік саясатына да бағынышты, кейбір жағдайларда тілдік саясатқа тәуелді болатынын ескерген жөн.
Мысалы, Германияда ХVIIІ ғасырда неміс тілі мақұрым қап, бүкіл ғылым, әдебиет француз тілінде жазылған. Француз ағартушысы Вольтердің 1750 жылы Потсдам деген немістің қаласына келіп, «мұнда бәрі француз тілінде, ал неміс тілінде жалшылар мен жылқыларға ғана сөйлейді екен» деген сөзі бар. Одан кейінгі неміс тілінің қалай өркендегенін тарихтан білеміз. Осы мәселенің шешімін іздеген неміс тілтанушылары тілді ұлттық рухпен байланысты зерттеулерін күшейтті...Неміс лингвистикасын әлемдік деңгейге шығарды. Ғылыми базаны күшейтіп, «неміс тілі – Еуропадағы ең ұлы тіл» деген насихатты арттырады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін неміс тілі тағы тоқырауға ұшырайды. Оның себебі тағы да рухтың түсіп кетуімен байланысты екенін білесіздер: немістер өздерінің неміс болғанына ұялып, тілдеріне ағылшын сөздерін енгізе бастайды. Сөйтіп, неміс тілі ағылшын тілінің ықпалына қатты шалдықты. Бірақ өткен ғасырдың сексенінші жылдары ондағы Үкімет ұлттық тілді қолдау саясатын мықтап қолға алды. Бұл бір ғана неміс тілінің тілдік жағдаятына қатысты мысал. Француз, испан тілдерін дамыту бойынша жүргізілген тіл саясатында да осындай мысалдар көп [1]
Тарихта ұлттық тілін модернизациялау арқылы халықтың рухын көтеріп, мемлекеттің тәуелсіздігін нығайтып, елдің экономикасын көтере алған Финляндия, Венгрияны мысалға келтіруге болады. Азаматтық соғыста, Екінші дүниежүзілік соғыста шығынға ұшырап, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін экономикалық маңызды аумағынан айрылып, 6 жыл бойы КСРО-ға $300 репарация төлеуге мәжбүр болған Финляндия аз уақыт ішінде экономикасын көтеріп алды. Экономист, тарихшылар бұл құбылысты сәтті жүргізілген реформаның нәтижесі деп тұжырымдайды. Ал осы сәтті реформаның тетігінде ұлттық рухты оятып, ұлттық идеологияны қалыптастырған, мемлекеттік басқаруда, мәдениет саласында швед тілінің орнына мемлекеттік тіл – ұлттық тіл – фин тілін қабылдатып, қолданысқа енгізген Элиас Леннрут, Й.Л.Рунеберг, философ, сенатор Й. В. Снельмандардың «ұлттық рухты оятудағы» еңбектері жатты [2, б. 3]. Тілі арқылы экономикасын көтеруге сәтті жүргізілген реформаның астарында фин тілінің мәртебесін орнатып, оның әлеуетін арттырып, ұлттық рухты көтеріп, ұзақ жылдар бойы қалыптасқан фин тілінің энергиясы мен инерциясы негіз болды.
Осыған ұқсас жағдай 18 ғасырдың аяғында Венгрияда да болды. 1784 жылы 6 мамырда Германия королі ІІ Йозеф Германияның колонизациясында болған Венгрияда неміс тілін ресми тіл деп жариялайды. Аталған жарлық мажарлардың «ұйқыда жатқан» ұлттық сезімін оятады. Оған дейін мажарларда ресми тіл ретінде латын тілі қолданған, жарлықтан кейін мажар халқы ұлттық тілі – мажар тілін алдыңғы лепке шығарады. Қарсылыққа ұшыраған Жарлықты ІІ Йозеф 1790 жылы күшін жояды.
Неміс ойшылы Йоган Гердер «Адамзат тарихы философиясының идеялары» кітабында «мажарлар герман мен славян халықтарының теңізінде жұтылып кетеді, олардың тілі де халқы сияқты жоғалып кетуі мүмкін» деп болжам жасайды. Гердердің бұл болжамы мен тұжырымы мажар интеллектуалдарын қатты толғандырды. Мажар зиялылары өз тілінің өзге тілдерде жоқ ерекшеліктерін іздеп, зерттей бастады. Бұл ізденіс мажар тілінің шынайы табиғи ерекшеліктерін көрсететін сипаттан асып түсіп, ұлт ретінде маңызды екі сипатын: ұлттық мақтаныш сезімі мен «өзін кем сезінбеуін» (комплекс неполноценности) қалыптастырды. Мажарлардың тарихында «Реваидан халық дұрыс сөйлеуді, Казинциден керемет сөйлеуді, Пал Бугаттан нақты әрі жинақы сөйлеуді үйренді» деген пікір қалған [3, б. 165].
Аталған мысалдар ұлттық тілдің әлеуетін көтеру арқылы тілдің энергиясы мен инерциясы арқасында қоғамның әл-ауқатын көтеріп, мемлекет экономикасын көтеруге болатынын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі:
- А. Фазылжан. Біз ұлттық тілімізді барынша қорғап қалу кезеңінде тұрмыз // Kazinform, 29.01.2020 [Электронный ресурс URL: https://www.inform.kz/kz/anar-fazylzhan-biz-ulttyk-tilimizdi-barynsha-korgap-kalu-kezeninde-turmyz_a3608802]
- История Финляндии [Электронный ресурс URL: https://finland.fi/ru/zhizn-i-obshhestvo/istoriya-finlyandii/]
- Laakso, Johanna. “Hungarian Is No Idioma Incomparabile: The Hungarian Language Reform in European Comparison.” Hungarian Cultural Studies. e-Journal of the American Hungarian Educators Association, Volume 7 (2014): http://ahea.pitt.edu)