БАУЫР ЦИРРОЗЫМЕН АУЫРАТЫН НАУҚАСТАРДА ПОСТКОВИДТІ СИНДРОМНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

БАУЫР ЦИРРОЗЫМЕН АУЫРАТЫН НАУҚАСТАРДА ПОСТКОВИДТІ СИНДРОМНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Беркінбай Аман

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Серік Лаура

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Мелдебек Нұрбол

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Мамыр Гүлраушан

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Мұса Әлихан

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Медетбек Аида

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Өмірбекұлы Нұрхан

7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

Сыздықова Райхан

 7 курс интерн, С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті КЕАҚ,

Қазақстан, Алматы қ.

FEATURES OF POST-COVID SYNDROME IN PATIENTS WITH CIRRHOSIS OF THE LIVER

Aman Berkinbay

Laura Serik

Nurbol Meldebek

Gulraushan Mamyr

Alikhan Musa

Aida Medetbek

Nurkhan Umirbekovich

Raikhan Syzdykova

ТҮЙІН

Бұл зерттеу жұмысымызда COVID-19-бен байланысты бауыр зақымдануы бар науқастарды терапевтік басқаруды оңтайландыру және COVID-19-бен бауыр циррозы арасындағы байланыс, асқынуларын алдын алу бойынша қысқаша қарастыруды жөн көрдік.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Клиникалық тәжірбиеде полиэтиологиялы бауыр циррозымен ауыратын науқастардағы постковидті синдромның ерекшеліктерін саралау.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: World Health Organization (WHO) деректері бойынша 2019 жылы Қазақстанда бауыр циррозымен ауыратын науқастар саны 100,000 тұрғынға шаққанда 51 адамды құрады, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 53 адамға немесе 3,9% пайызға артқан[1]. Қазақстанда "вирустық гепатит "диагнозымен 49 175 ересек науқас, соның ішінде С гепатиті диагнозымен 23 233 науқас, В гепатиті диагнозымен 22 977 науқас, D гепатитімен 1 252 науқас, бауыр циррозымен 5 976 науқас "Д" есепте тұрады[2].

Жалпы, ауруханаға жатқызылған COVID-19 пациенттерінде бауыр функциясының бұзылуын анықтау жиілігі 10,5-тен 69% - ға дейін артқан[8]. COVID-19 инфекциясы кезінде бауыр циррозының субкомпенсация сатысында өлім-жітім көрсеткіші 40% - ға дейін, декомпенсация сатысында 43-63% - ға дейін артады [10]. Бауыр циррозы бар науқастарда Child-Turcotte-Pugh шкаласы ≥ 10 ұпай бар науқастардың үлесі СOVID-19 инфекциясынан кейін 12% - дан шығарылғаннан кейін 33% - ға дейін өссе, ≥15 ұпай бар науқастар үлесі 13% - дан 26% - ға дейін өсті, бұл COVID-19 пациенттердің бауырының зақымдануын нашарлатқанын көрсетеді[12].

Зерттеу материалдары мен әдістері: Біз 2021-2022 жылдары Алматы қаласы, №4 Қалалық клиникалық ауруханасының «Терапия» бөлімшесі базасында “Бауыр циррозы, Child Pugh бойынша А және В классы ” диагнозымен станционарлық ем алған n=78 науқастың ауру тарихына ретроспективті талдау жүргіздік, оның ішінде n=53 (67,9%) ер адам (орташа жасы 50,5±11,2 жас) және n=25 (32,05%) әйел адам (орташа жасы 56,3±8,4 жас) құрады. Қосу критерийлері: COVID-19 инфекциясын жұқтырған бауыр циррозы бар 18 жастан асқан науқастар. Алып тастау критерийлері: АИТВ инфекциясы бар, бауырдың токсикалық зақымдануы бар науқастар және 16 жасқа дейінгі балалар және жүкті әйелдер. Барлық зерттеуге алынған ауру тарихтары 2 топқа жіктелді: І топ – бауыр циррозына шалдыққан COVID-19 ПЦР тесті нәтижесі «оң мәнді» n=45\57,6%, ІІ топ – бауыр циррозына шалдыққан COVID-19 ПЦР тесті нәтижесі «теріс мәнді» болған n=33\42,3% науқастар тобы. Зерттеуге алынған екі топтағы науқастар арасында n=9/11,5% өлім жағдайы тіркелді.

Нәтижесі: Ауру тарихына және медициналық құжаттарға талдау жүргізгеннен кейін жалпы науқастардың тобында бауыр циррозының негізгі себептері анықталды: алкоголь n=17\21,8%, вирус n=41\52,5%, криптогенді n=13\16,6%, вирус және алкогольді бауыр циррозы n=4\5,12%, гепакарцинома n=3\3,8%. Оның ішінде HCV маркерлері n=21\51,2%, HВV маркерлері n=17\41,4%, HВV және HDV маркерлері n=7,3% науқаста аталған вирустар анықталды. І топтағы науқастардағы жастық ерекшеліктері ІІ топпен салыстырғандарға айтарлықтай айырмашылық анықталмады. І топта n=45\57,6% ішінен ер адам саны n=27\60% (орташа жасы 53,6±8,5 жас) және n=18\40% әйел адам (орташа жасы 61,4±6,3 жас) болса, ІІ топта n=33\42,3% ішінен ер адам саны n=18\54,5% (орташа жасы 55,7±3,9 жас) және n=15\45,45% әйел адам (орташа жасы 63,1±5,1 жас) болды. Науқастардың коагулограмма, биохимиялық анализдеріне салыстырмалы зерттеу жұмысы жүргізілді, нәтижесінде ковидтен кейінгі синдромы бар бауыр циррозы ауыратын І топтағы науқастарда жоғары дәрежелі ферменттердің белсенділігі ІІ топқа қарағанда едәуір жиі кездесті. COVID-19 инфекциясына шалдыққан науқастардың арасында өлім-жітім көрсеткіші І топтағы науқастарда басым n=7\77,7%, ал ІІ топта бұл көрсеткіш n=2\22,3 болды. Науқастардағы негізгі өлім себептері бауыр циррозының декомпенсация кезеңінің өршуіне, жедел бауыр және тыныс жеткіліксіздігі, қосалқы аурулары мен көп органды жеткіліксіздік есебінен дамыған.

Қорытынды: Бауыр циррозы бар науқастар үшін COVID-19 пандемиясынан кейінгі жағдай айтарлықтай қиындық туындатты, яғни SARS-CoV-2 цитотоксикалық әсері бауырдың билиарлы эпителий жасушаларында орналасқан AСЕ-2 рецепторларының жұмысына баланысты, олар вирустың белсенді репликациясын шақырып, бауырды тікелей инфекцияның ықтимал нысаны ете алады. Ауыр қабыну реакциясы нәтижесінде қабыну биомаркерлері, соның ішінде С-реактивті ақуыз, сарысулық ферритин, АЛТ, АСТ COVID-19-тен кейінгі бауыр циррозы бар науқастарда айтарлықтай жоғарылады. Осы маркерлердің деңгейін бақылау пациенттерді оңтайлы басқаруға көмектеседі деп есептейміз.

ABSTRACT

In this research paper, we decided to briefly consider the relationship between COVID-19 and cirrhosis of the liver, prevention of complications, and optimization of therapeutic management of patients with liver damage associated with COVID-19.

Goal: Differentiation of features of the post-covid syndrome in patients with polyethological cirrhosis of the liver in clinical practice.

Relevance: According to the World Health Organization (WHO), in 2019 the number of patients with cirrhosis of the liver in Kazakhstan amounted to 51 people per 100,000 inhabitants, and in 2020 this figure increased by 53 people or 3.9% [1]. In Kazakhstan, 49,175 adult patients with a diagnosis of viral hepatitis are registered as "D", including those with a diagnosis of hepatitis C-23,233, with a diagnosis of hepatitis B-22,977, with hepatitis D-1,252, with cirrhosis of the liver-5,976[2].

In general, the frequency of detection of liver dysfunction in hospitalized patients with COVID-19 increased from 10.5 to 69% [8]. With COVID-19 infection, mortality at the stage of subcompensation of cirrhosis of the liver increases to 40%, at the stage of decompensation -to 43-63% [10]. While the proportion of patients with cirrhosis of the liver on the Child-Turcotte-Pugh scale ≥ 10 points increased from 12% after infection with COVID-19 to 33% after discharge, the proportion of patients with ≥15 points increased from 13% to 26%, indicating that COVID-19 worsened liver damage in patients[12].

Material and methods: We conducted a retrospective analysis of the medical history of n=78 patients who received inpatient treatment with a diagnosis of "cirrhosis of the liver, classes A and B according to Child Pugh" on the basis of the department "Therapy" of the city Clinical Hospital №4 in Almaty in 2021-2022, of which N=53 (67.9%) were men (average age 50.5±11.2 years) and n=25 (32.05%) women (average age 56.3±8.4 years). Inclusion criteria: patients over 18 years of age with cirrhosis of the liver, infected with COVID-19. Exclusion criteria: patients with HIV infection, toxic liver damage, children under 16 years of age and pregnant women.All studied medical histories were classified into 2 groups: group I – a group of patients with liver cirrhosis COVID-19 with a PCR test result "positive" n=45\57.6%, group II – a group of patients with liver cirrhosis with a PCR test result COVID-19 with a "negative" n=33\42.3%. Among the two examined groups of patients, n=9/11,5% of deaths were registered.

Results: After conducting an analysis of the medical history and medical documents, the main causes of liver cirrhosis were identified in a group of general patients: alcohol n=17\21.8%, virus n=41\52.5%, cryptogenic n=13\16.6%, virus and alcoholic liver cirrhosis n=4\5.12%, hepatocarcinoma n=3\3.8%. Of these, HCV markers N=21\51.2%, HBV markers N=17\41.4%, HBV and HDV markers n=7.3% were detected in the patient. Age characteristics in patients of Group I. no significant difference was found in those compared with Group II. In Group I, the number of men out of n=45\57.6% is n=27\60% (average age 53.6±8.5 years) and N=18\40% is female (average age 61.4±6.3 years), in Group II, the number of men out of N=33\42.3% is n=18\54.5% (average age 55.7±3.9 years) and N=15\45.45% is female (average age 63.1±5.1 years). A comparative study of coagulogram, biochemical analysis of patients was carried out, as a result of which the activity of high-grade enzymes in patients of Group I with cirrhosis of the liver with post-covid syndrome was significantly more frequent than in Group II. Among patients with COVID-19 infection, the mortality rate prevailed in patients in Group I n=7\77.7%, and in Group II this figure was n=2\22.3. The main causes of death in patients developed due to the exacerbation of the decompensation period of cirrhosis of the liver, acute liver and respiratory failure, comorbidities and multi-organ insufficiency.

Conclusions: For patients with cirrhosis of the liver, the situation after the COVID-19 pandemic is a serious problem, which means that the cytotoxic effect of SARS-CoV-2 depends on the function of ACE-2 receptors located in biliary epithelial cells of the liver, which can cause active replication of the virus, making the liver a potential target for direct infection. As a result of a severe inflammatory reaction, biomarkers of inflammation, including C-reactive protein, serum ferritin, ALT, AST, significantly increased in patients with cirrhosis of the liver after COVID-19. We believe that monitoring the level of these markers helps to optimally manage patients.

Түйінді сөздер: бауыр циррозы, COVID-19, гепатит, вакцинация, коронавирусты инфекция

Keywords: cirrhosis of the liver, COVID-19, hepatitis, vaccination, coronavirus infection

КІРІСПЕ

Бауыр циррозы-бұл бауырдың қабынуы мен фиброзынан туындайтын созылмалы ауру. Қазіргі таңда Қазақстанда бауыр циррозының дамуы белең алуда,World Health Organization (WHO) деректері бойынша(диаграмма 1) 2019 жылы Қазақстанда бауыр циррозымен ауыратын науқастар саны 100,000 тұрғынға шаққанда 51 адамды құрады, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 53 адамға немесе 3,9% пайызға артқан[1]. Қазақстанда "вирустық гепатит "диагнозымен 49 175 ересек науқас, соның ішінде С гепатиті диагнозымен 23 233 науқас, В гепатиті диагнозымен 22 977 науқас, D гепатитімен 1 252 науқас, бауыр циррозымен 5 976 науқас "Д" есепте тұрады.

Диаграмма 1. World Health Organization (WHO) деректері ҚР 1991-2020 жылдар аралығындағы бауыр циррозымен аурушаңдық деңгейі(100 000 тұрғынға шаққанда) [1]

Коронавирусты синдром (бұдан әрі - COVID-19) жаһандық індетке айналды және қоғамдық денсаулыққа үлкен қауіп төндірді. Респираторлық ауру ретінде көрінетін COVID-19 өкпеден тыс мүшелерге ауыр ауруы бар науқастарда өкпеден тыс органдарда асқынулар, соның ішінде бауырдың зақымдануы пайда болады. SARS-CoV-2 негізінен тыныс алу жүйесін ауыр зақымдайтындығы белгілі болғанымен, вирус сонымен қатар бірнеше өкпеден тыс көріністерге әкелуі мүмкін. Яғни, «ковидтен кейінгі синдром» ұғымы қалыптасты. Бұл жағдайларға бауырдың зақымдануы [3], жүректің жедел зақымдануы [4], асқазан-ішек жолдарының зақымдануы [5], неврологиялық аурулар [6] және бүйректің жедел зақымдануы [7] жатады. Бұл асқынулар COVID-19-ға шалдыққан науқастарды емдеуде айтарлықтай кедергі келтіреді. Осы өкпеден тыс көріністердің ішінде бауырдың зақымдануы COVID-19 кезінде салыстырмалы түрде жиі кездеседі және клиникалық көріністер бауыр ферменттерінің асимптоматикалық жоғарылауынан бауырдың декомпенсацияланған қызметінің бұзылысына дейін болуы мүмкін.

Жалпы, ауруханаға жатқызылған COVID-19 пациенттерінде бауыр функциясының бұзылуын анықтау жиілігі 10,5-тен 69% - ға дейін артқан[8]. Қазіргі уақытта бауыр циррозы мен COVID-19 өзара әсерін анықтауға мүмкіндік берген бірнеше когорттық зерттеулердің материалдары жинақталды, сондай-ақ гепатологиялық науқастарда коронавирустық инфекцияның ауыр ағымының қауіпті топтары анықталды. Ең алдымен, қанында АЛТ белсенділігі жоғарылаған, госпитализация кезінде тромбоциттер саны мен альбумин деңгейі төмендеген науқастарда COVID-19 болжамының нашар жағдайы анықталды, бұл бауыр циррозының прогрессивті ағымына сәйкес келеді[9]. COVID-19 инфекциясы кезінде бауыр циррозының субкомпенсация сатысында өлім-жітім көрсеткіші 40% - ға дейін, декомпенсация сатысында 43-63% - ға дейін артады [10].

2020 жылғы 14 шілдеде SECURE-Cirrhosis және COVID-НЕР дерекқорлары өздерінің жариялаған деректерінде COVID-19 жұқтырған бауыр циррозы бар науқастардың 508 жағдайын тіркеді[23,24]. Оның 445-і (88%) ауруханаға жатқызылған, 141-і (27%) реанимация бөліміне (ОАРИТ) жатқызылып, 95-і (19%) жасанды тыныс аппаратын қажет еткен және 158-і (31%) қайтыс болған[11,12].

Бауыр циррозы бар науқастарда Child-Turcotte-Pugh шкаласы ≥ 10 ұпай бар науқастардың үлесі СOVID-19 инфекциясынан кейін 12% - дан шығарылғаннан кейін 33% - ға дейін өссе, ≥15 ұпай бар науқастар үлесі 13% - дан 26% - ға дейін өсті, бұл COVID-19 пациенттердің бауырының зақымдануын нашарлатқанын көрсетеді[12]. Т. Marjot және т.б. авторлардың когорттық зерттеу деректері бойынша COVID-19-ға шалдыққан бауыр циррозы бар науқастарда Child-Turcotte-Pugh бойынша өлім-жітім деңгейі А класс-19%, В класс-35%, С класс-51% құрады[10]. A.M. Moon және бірқатар авторлардың зерттеулерінде COVID-19-бен ассоцирленген бауыр циррозының декомпенсация жағдайларына асциттің өршуі (27,2%), бактериялық перитонит (2,9%), бауыр энцефалопатиясы (16,5%) және варикозды қан кету (1%) орын алған. COVID-19 кезіндегі бауыр декомпенсациясы кейінгі өлім жаңа декомпенсациясы бар науқастарда 63,2%, ал жаңа декомпенсациясы жоқ науқастарда 26,2% құрады[13].

Диаграмма 2. Т. Marjot және өзге авторлардың мәліметі бойынша бауыр циррозы бар науқастарда SARS-CoV-2 инфекциясынан кейінгі өлім көрсеткіші (Child-Turcotte-Pugh шкаласы бойынша) [10]

Диаграмма 3. A.M. Moon және өзге авторлардың мәліметі бойынша бауыр циррозы бар науқастарда SARS-CoV-2 инфекциясынан кейінгі өлім көрсеткіші (Child-Turcotte-Pugh шкаласы бойынша) [13]

Ангиотензинді түрлендіретін фермент-ІІ (бұдан кейін-ACE2) SARS-CoV-2-ге сезімтал рецепторлар екені дәлелденді, олар өкпенің альвеолярлы жасушаларының 80% - дан астамында кездеседі. COVID-19 пандемиясы кезіндегі адам тіндерінің иммуногистохимиялық зерттеулері кіші және үлкен артериялар мен тамырлардың тамырлы эндотелийінде ACE2 рецепторлық ақуызының жоғары экспрессиясын көрсетті[14]. Бауырдағы ACE2 таралуы ерекше. Ол кіші қан тамырларының эндотелий қабатында жиі кездеседі, яғни гепатоциттерге (2,6%) қарағанда холангиоциттерде (59,7%) жоғары экспрессияланғанын анықтады. Холангиоциттердегі ACE2 экспрессия деңгейі өкпенің 2 типті альвеолярлы жасушаларына ұқсас болды, бұл бауырдың SARS-CoV-2 үшін ықтимал нысана болуы мүмкін екенін көрсетеді[14].

SARS-CoV-2 бауырға тікелей цитопатиялық әсер көрсете алмайды, SARS-CoV-2 бауырға холангиоциттер арқылы немесе ішектен бауырға транслокация арқылы енеді[15]. Вирустар бауырға жету үшін порталдық қан ағымына ене алады, ал Купфер жасушалары вирусты жоюға қабілетті, бұл жергілікті қабынуды тудырады [16]. Науқастарда SARS-CoV-2 инфекциясының әсерінен бауыр функциясының мына бұзылыстары: гипоксия, цитокиндік шабуыл, ДВС синдромы және тромбоцитопения болады[17].

COVID-19 науқастардағы бауырдың зақымдануының тағы бір ықтимал көзі терапияға байланысты дәрілік уыттану көзі болып табылады. Лопинавир + ритонавирмен науқастарды емдеу қан құрамындағы AСT, AЛT және билирубин деңгейін жоғарылатады[18]. Әдетте, аминотрасферазалардың жоғарылауы қалыпты жағдайдан 1-3 есе артқаны байқалады. Q. Cai және өзге авторлардың зерттеуінде науқастарда АЛТ деңгейі 49,79%, ал AСТ деңгейі 63,09% жоғарылаған [18]. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дәрілік заттарды қолдану қауіпсіздігі туралы есептерінің дерекқоры ремдесивирді қолдану кезінде бауырдың зақымдану ықтималдығының статистикалық маңызды жоғарылауын көрсетті[19].

Кесте 1.

Бауыр циррозымен ауыратын науқастардағы цирроздың ауырлық жағдайын бағалау үшін қолданылатын Child-Turcotte-Pugh (CTP) классификациясы (1973) [20]

Ескертпе: 5 баллдан аз болған жағдайда пациенттердің орташа өмір сүру ұзақтығы 6,4 жылды, ал 12 және одан жоғары баллдар көрсеткішінде өмір сүру ұзақтығы 2 айды құрайды.

Кесте 1а.

CTP бойынша ауырлық дәрежесін бағалау[20]

COVID–19 жұқтырған бауыр циррозы бар науқастарда ковидтен кейінгі синдром COVID–19 ағымына қарамастан, тез өліммен аяқталатыны анықталып отыр. Осылайша, SARS– CoV-2 вирусы адамның өмірлік маңызды мүшелері мен жүйелеріне ауыр зардаптар әкеледі. Әдетте, асқынулар аурудың ауыр түрінен кейін дамиды, бірақ жеңілден кейін де пайда болуы мүмкін. Біз төмендегі зерттеу жұмысымызда бауыр циррозымен ауыратын науқастарда COVID-19 инфекциясына шалдығу жағдайында терапиялық ем жүргізу ерекшеліктері, аурудың ағымына, клиникалық ерекшеліктеріне база назар аудардық.

Зерттеу материалдары мен әдістері: Біз 2021-2022 жылдары Алматы қаласы, №4 Қалалық клиникалық ауруханасының «Терапия» бөлімшесі базасында “Бауыр циррозы, Child Pugh бойынша А және В классы ” диагнозымен станционарлық ем алған n=78 науқастың ауру тарихына ретроспективті талдау жүргіздік, оның ішінде n=53 (67,9%) ер адам (орташа жасы 50,5±11,2 жас) және n=25 (32,05%) әйел адам (орташа жасы 56,3±8,4 жас) құрады. Қосу критерийлері: COVID-19 инфекциясын жұқтырған бауыр циррозы бар 18 жастан асқан науқастар. Алып тастау критерийлері: АИТВ инфекциясы бар, бауырдың токсикалық зақымдануы бар науқастар және 16 жасқа дейінгі балалар және жүкті әйелдер. Барлық зерттеуге алынған ауру тарихтары 2 топқа жіктелді: І топ – бауыр циррозына шалдыққан COVID-19 ПЦР тесті нәтижесі «оң мәнді» n=45\57,6%, ІІ топ – бауыр циррозына шалдыққан COVID-19 ПЦР тесті нәтижесі «теріс мәнді» болған n=33\42,3% науқастар тобы. Зерттеуге алынған екі топтағы науқастар арасында n=9/11,5% өлім жағдайы тіркелді.

Нәтижесі және талқылау: Ауру тарихына және медициналық құжаттарға талдау жүргізгеннен кейін жалпы науқастардың тобында бауыр циррозының негізгі себептері анықталды(диаграмма 3): алкоголь n=17\21,8%, вирус n=41\52,5%, криптогенді n=13\16,6%, вирус және алкогольді бауыр циррозы n=4\5,12%, гепакарцинома n=3\3,8%. Оның ішінде HCV маркерлері n=21\51,2%, HВV маркерлері n=17\41,4%, HВV және HDV маркерлері n=7,3% науқаста аталған вирустар анықталды.

Диаграмма 4. Зерттеуге алынған науқастардағы бауыр циррозының негізгі себептері

І топтағы науқастардағы жастық ерекшеліктері ІІ топпен салыстырғандарға айтарлықтай айырмашылық анықталмады(диаграмма 4). І топта n=45\57,6% ішінен ер адам саны n=27\60% (орташа жасы 53,6±8,5 жас) және n=18\40% әйел адам (орташа жасы 61,4±6,3 жас) болса, ІІ топта n=33\42,3% ішінен ер адам саны n=18\54,5% (орташа жасы 55,7±3,9 жас) және n=15\45,45% әйел адам (орташа жасы 63,1±5,1 жас) болды.

Диаграмма 5. Зерттеуге алынған жалпы науқастардың жастық ерекшеліктері бойынша көрсеткіш

Зерттеуге алынған науқастарды салыстырмалы зерттегенде І топта науқастарда ІІ топқа қарағанда асқазан-ішек жолдарының, бауыр циррозы асқынуларының клиникалық белгілері айқынырақ болатыны анықталды, нәтижесі төмендегідей(кесте 2):

Кесте 2.

Зерттеуге алынған науқастардың клиникалық көріністерінің көріну жиілігін салыстырмалы бағалау

Covid-19 бауырдың тікелей зақымдалуына әкеліп соқтырады ма, жоқ па, бұл туралы зерттеулер әлі де нақты емес. Musa S. және бірлескен авторлардың зерттеуінде COVID-19 науқастарында бауырдың зақымдану жиілігі негізінен AЛТ және AСT жоғары деңгейіне байланысты 14,8%-дан 78%-ға дейін өзгерген[21].

Kunutsor және өзге де авторлар бірлескен зерттеулерінде[22] 10 540 бауыр ауруларымен ауыратын COVID-19-ке шалдыққан науқастарда зертханалық сарысулық маркерлерінің жоғарылауы мен COVID-19 ауырлығы арасындағы байланысты анықтады. Бауырдың зақымдану маркерлерінің жоғарылауы, әсіресе аминотрансферазалар, ауыр аурудың өршуіне немесе COVID-19 кезінде өлімге байланысты болуы мүмкін. Осы маркерлердің деңгейін бақылау пациенттерді оңтайлы басқаруға көмектеседі[22].

Bangash M. және басқа авторлар[23] аминотрансферазалардың жоғарылауы бауырдың зақымдануымен байланысты емес екенін атап өтті және олар COVID-19 басқа респираторлық вирустар (мысалы, герпес, парвовирус және аденовирус) тудыратын инфекцияларда байқалатын миозит тудырады деп болжады[23].

Науқастардың коагулограмма, биохимиялық анализдеріне салыстырмалы зерттеу жұмысы жүргізілді, нәтижесінде ковидтен кейінгі синдромы бар бауыр циррозы ауыратын І топтағы науқастарда жоғары дәрежелі ферменттердің белсенділігі ІІ топқа қарағанда едәуір жиі кездесті(диаграмма 5). Сондай-ақ, гемоглобин және тромбоциттер концентрациясының төмендеуі, қан сарысуындағы альбумин, жалпы белок деңгейінің төмендеуі ауруханаға түскен COVID-19 инфекциясына шалдыққан науқастардың арасында жиі кездесті және өлім-жітім көрсеткіші І топтағы науқастарда басым n=7\77,7%, ал ІІ топта бұл көрсеткіш n=2\22,3 болды. Науқастардағы негізгі өлім себептері бауыр циррозының декомпенсация кезеңінің өршуіне, жедел бауыр және тыныс жеткіліксіздігі, қосалқы аурулары мен көп органды жеткіліксіздік есебінен дамыған.

Диаграмма 6. Зерттеуге алынған науқастардың қанның биохимиялық анализі бойынша көрсеткіш

Кесте 3.

Зерттеуге алынған науқастардың коагулограмма анализі бойынша көрсеткіш

Қорытынды: Бауыр циррозы бар науқастар үшін COVID-19 пандемиясынан кейінгі жағдай айтарлықтай қиындық туындатты, яғни SARS-CoV-2 цитотоксикалық әсері бауырдың билиарлы эпителий жасушаларында орналасқан AСЕ-2 рецепторларының жұмысына баланысты, олар вирустың белсенді репликациясын шақырып, бауырды тікелей инфекцияның ықтимал нысаны ете алады.

COVID-19-тен кейінгі өлім қаупі өте жоғары бауыр циррозы бар науқастарда клиникалық жағдайдың нашарлауына әкелетін патогендік механизмдер жүйелі қабынуға, қан ұюының бұзылыстарына және иммундық дисфункцияның үлесі болуы мүмкін. Қазіргі уақытта SARS-CoV-2-ге қарсы тиімді вакциналар бар болғандықтан, бауыр циррозы бар науқастарды иммунзациялауға басымдылық берілуі қажет.

Ауыр қабыну реакциясы нәтижесінде қабыну биомаркерлері, соның ішінде С-реактивті ақуыз, сарысулық ферритин, АЛТ, АСТ COVID-19 тен кейінгі бауыр циррозы бар науқастарда айтарлықтай жоғарылады. Осы маркерлердің деңгейін бақылау пациенттерді оңтайлы басқаруға көмектеседі деп есептейміз.

Денсаулық сақтау жүйесінің асқынулары мен байланысты шығындарының алдын алу үшін бауыр циррозымен ауыратын науқастарды жоспарлы амбулаториялық көмекпен және диспансерлік бақылаумен, тіпті COVID-19 пандемиясы кезінде де толық қамтамасыз ету қажет. Алайда, бүгінгі күнге дейін Қазақстанда постковидті синдромға байланысты бауыр аурулары, бауырдың ауыр аурулары бар науқастардағы вакциналарға иммундық реакцияларға қатысты қатысты ауқымды зерттеу жұмыстары жүргізілмей келеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. СКС, хронические болезни печени и циррозы, в любом возрасте, на 100000 населения - Европейский портал информации здравоохранения (who.int)
2. ВОЗ: Казахстан относится к числу лидеров в борьбе с гепатитом (www.gov.kz)
3. T.C. Yip, G.C. Lui, V.W. Wong, V.C. Chow, T.H. Ho, T.C. Li, Y.K. Tse, D.S. Hui, H.L. ChanG.L. Wong: Liver injury is independently associated with adverse clinical outcomes in patients with COVID-19, Gut, 70 (4) (2021), pp. 733-742, DOI: 10.1136/gutjnl-2020-321726
4. C. Huang, Y. Wang, X. Li, L. Ren, J. Zhao, Y. Hu, L. Zhang, G. Fan, J. Xu, X. Gu, Z. Cheng, T. Yu, J. Xia, Y. Wei, W. Wu, X. Xie, W. Yin, H. Li, M. Liu, Y. Xiao, H. Gao, L. Guo, J. Xie, Wang, R. Jiang, Z. Gao, Q. Jin, J. Wang, B. Cao: Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China, Lancet, 395 (10223) (2020), pp. 497-506, PMID: 31986264 PMCID: PMC7159299, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30183-5
5. P. Zhong, J. Xu, D. Yang, Y. Shen, L. Wang, Y. Feng, C. Du, Y. Song, C. Wu, X. Hu, Y. Sun: COVID-19-associated gastrointestinal and liver injury: clinical features and potential mechanisms, Signal Transduct. Target. Ther., 5 (1) (2020), p. 256, PMID: 33139693 PMCID: PMC7605138 DOI: 10.1038/s41392-020-00373-7
6. A. Gupta, M.V. Madhavan, K. Sehgal, N. Nair, S. Mahajan, T.S. Sehrawat, B. Bikdeli, N. Ahluwalia, J.C. Ausiello, E.Y. Wan, D.E. Freedberg, A.J. Kirtane, S.A. Parikh, M.S. Maurer, A.S. Nordvig, D. Accili, J.M. Bathon, S. Mohan, K.A. Bauer, M.B. Leon, H.M. Krumholz, N. Uriel, M.R. Mehra, M.S.V. Elkind, G.W. Stone, A. Schwartz, D.D. Ho, J.P. Bilezikian, D.W. Landry: Extrapulmonary manifestations of COVID-19, Nat. Med., 26 (7) (2020), pp. 1017-1032, PMID: 32651579 DOI: 10.1038/s41591-020-0968-3
7. Y. Cheng, R. Luo, K. Wang, M. Zhang, Z. Wang, L. Dong, J. Li, Y. Yao, S. Ge, G. Xu: Kidney disease is associated with in-hospital death of patients with COVID-19, Kidney Int., 97 (5) (2020), pp. 829-838, PMID: 32247631 PMCID: PMC7110296 DOI: 10.1016/j.kint.2020.03.005
8. Zhu J. Clinical characteristics of 3062 COVID-19 patients: a meta-analysis / J. Zhu, P. Ji, J. Pang et al. // J. Med. Virol. – 2020; 92(10):1902–14 PMID: 32293716 PMCID: PMC7262119 DOI: 10.1002/jmv.25884
9. Zhou F. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study [published correction appears in Lancet / F. Zhou, T. Yu, R. Du et al. – 2020. – Mar 28; PMID: 32171076 PMCID: PMC7270627 DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30566-3
10. Marjot T, Moon AM, Cook JA, Abd-Elsalam S, Aloman C. et al. Outcomes following SARS-CoV-2 infection in patients with chronic liver disease: An international registry study. J Hepatol. 2021 Mar;74(3):567–57. PMID: 33035628 PMCID: PMC7536538 DOI: 10.1016/j.jhep.2020.09.024
11. Surveillance epidemiology of coronavirus (COVID-19) under research exclusion: SECURE-Cirrhosis, 2020 https://covidcirrhosis.web.unc.edu/
12. COVID-Hep.net: Coronavirus (COVID-19) in liver disease reporting registry, 2020 https://www.covid-hep.net/
13. M. Iavarone, R. D’Ambrosio, A. Soria, M. Triolo, N. Pugliese, P. Del Poggio, G. Perricone, S. Massironi, A. Spinetti, E. Buscarini, M. Vigano, C. Carriero, S. Fagiuoli, A. Aghemo, L.S. Belli, M. Luca, M. Pedaci, A. Rimondi, M.G. Rumi, P. Invernizzi, P. Bonfanti, P. Lampertico, High rates of 30-day mortality in patients with cirrhosis and COVID-19, J. Hepatol. 73 (5) (2020) 1063–1071, https://doi.org/10.1016/j.jhep.2020.06.001
14. A.M. Moon, G.J. Webb, C. Aloman, M.J. Armstrong, T. Cargill, R. Dhanasekaran, J. Genesca, U.S. Gill, T.W. James, P.D. Jones, A. Marshall, G. Mells, P. V. Perumalswami, X. Qi, F. Su, N.N. Ufere, E. Barnes, A.S. Barritt, T. Marjot, High mortality rates for SARS-CoV-2 infection in patients with pre-existing chronic liver disease and cirrhosis: preliminary results from an international registry, J. Hepatol. 73 (3) (2020) 705–708, https://doi.org/10.1016/j.jhep.2020.05.013
15. Dinesh Jothimani, Radhika Venugopal , Mohammed Forhad Abedin, Ilankumaran Kaliamoorthy , Mohamed Rela.: COVID-19 and the liver, 2020 Nov;73(5):1231-1240. PMID: 32553666 PMCID: PMC7295524 DOI: 10.1016/j.jhep.2020.06.006
16. De Smet V. Single cell RNA sequencing analysis did not predict hepatocyte infection by SARS-CoV-2 / V. De Smet, S. Verhulst, L. A. van Grunsven // J. Hepatol. – 2020; 73: 993–995. PMID: 32473193 PMCID: PMC7253986 DOI: 10.1016/j.jhep.2020.05.030
17. Abnormal liver function tests in patients with COVID-19: relevance and potential pathogenesis / A. Bertolini, I. P. van de Peppel, F. Bodewes et al. // Hepatology. – 2020; 72:1864–1872. PMID: 32702162 PMCID: PMC7404414 DOI: 10.1002/hep.31480
18. Sahu K. K. A review on how to do hematology consults during COVID-19 pandemic / K. K. Sahu, J. Cerny // Blood Rev. – 2021; 47:100777. PMID: 33199084 PMCID: PMC7648889 DOI: 10.1016/j.blre.2020.100777
19. Сai Q. et al., Outcomes following SARS-CoV-2 infection in patients with chronic liver disease: An international registry study. 2020. https://doi.org/10.1016/j.jhep.2020.09.024
20. Мontastruc F. Hepatic disorders with the use of remdesivir for coronavirus 2019 / F. Мontastruc, S. Thuriot, G. Durrieu // Clin Gastroenterol. Hepatol. – 2020; 18:2835– 2836. PMCID: PMC7381904 DOI: 10.1016/j.cgh.2020.07.050
21. Цирроз печени у взрослых > Клинические протоколы МЗ РК - 2020 (Казахстан) > MedElement
22. Musa S, Hepatic and gastrointestinal involvement in coronavirus disease 2019 (COVID-19): What do we know till now?: Arab J Gastroenterol, 2020; 21(1); 3-8. PMID: 32253172 PMCID: PMC7174834 DOI: 10.1016/j.ajg.2020.03.002
23. Kunutsor SK, Laukkanen JA, Markers of liver injury and clinical outcomes in COVID-19 patients: A systematic review and meta-analysis: J Infect, 2020; 28(1); 159-98 PMID: 32474033 PMCID: PMC7255758 DOI: 10.1016/j.jinf.2020.05.045
24. Bangash MN, Patel J, Parekh D, COVID-19 and the liver: Little cause for concern: Lancet Gastroenterol Hepatol, 2020; 5(6); 529-30. PMID: 32203680 PMCID: PMC7270582 DOI: 10.1016/S2468-1253(20)30084-4
25. Maija Radzina, Davis Simanis Putrins, Arta Micena, Ieva Vanaga, Oksana Kolesova, Ardis Platkajis, Ludmila Viksna. Post-COVID-19 Liver Injury: Comprehensive Imaging With Multiparametric Ultrasound. 09 July 2021 https://doi.org/10.1002/jum.15778