ШЫНДЫҚ ШЫРАҚШЫСЫ ШЕР-АҒА
ШЫНДЫҚ ШЫРАҚШЫСЫ ШЕР-АҒА
Аймамбетова Шолпан Ганиевна
аға оқытушысы, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,
Қазақстан, Тараз қ.
BROTHER SHER-AGHA, THE LIGHTHOUSE OF TRUTH
Sholpan Aimambetova
senior teacher, M.H. Taraz Regional University named after Dulati,
Қазақстан, Тараз қ.
АННОТАЦИЯ
Бұл мақалада қазіргі қоғам дертіне айналған ақиқаттың болмауы,шындық айтатын жаның қалмауы,қоғам құр сылдыр сөзбен дамып келе жатқандығы,жайында айтылған болатын.Ал шындық шырақшысы Шер-Ағаның өз заманында қоғамнан алған орны қандай еді,ол кісіні неге халық адалдықтың ақ семсері атады толығырақ қамтылады.
Түйінді сөздер: Шындық,ақиқат,қоғам дерті,сатқындық, ШерАға,сыйластық,қазақ, философия, әдебиет.
Қазақ тілі мен қара халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған шындықтың шырағы болған Шерхан Мұртазаның биыл туғанына 90-жыл толып отырғаны бізге мәлім. Оның қаламынан шыққан қай туындысы болсын тарихымызды терең бойлап қана қоймай, оны барлығын жасы мен кәрісіне дейін танытады. Ашаршылықтың аяусыз ащы дәмін татқан, Шерхан Мұртаза Тәуелсіздікке дейін де тіпті одан кейін де, қазақ елінің жоғын жоқтап, намысты жігерін қамшылап отырды.
Қазақ даласында өзімізге белгілі аштықтың азабы асқынып тұрған, сонау 1932 жылы Жамбылдың Жуалы ауданы, Талапты ауылында дүниеге келген. Шерағамыздың айтуынша, қолдан жасалған қызыл қырғын кезінде, «анасынан сүт шықпай қалғанда, талқанды үлбіреген матаға орап, суға малып, сорғызып отырған. Сол қорек болатын,»-дейді. Сол аштықтан анасы Айша аман алып қалған еді. Шерхан Айша мен Мұртазаның төртінші перзенті. Оған дейінгі үш бауыры шешек ауруынан аман қалмапты.. Жетімдік пен жоқшылықтың зардабын қатты тартқан, бала Шерхан көңілге көп дүниені түйіп өсті. Шерхан Мұртаза Мәскеу қаласындағы Ломоносов атындағы мемлекеттік университетінде, журналистика мамандығын жақсы алып шығып, өмір жолын шығармашылыққа арнады [1]. Күндіз кітап оқып қана қоймай, түнде вагоннан тонналап жүк түсіріп, өз нанын өзі көріп жүрді. Еңбек жолын Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан бастады.
Шерхан Мұртазаға тән қасиеттің бірі – талантты жастарға деген қамқорлығы. Шығыста Облыстық газетте жұмыста жүрген Оралхан Бөкейді, Атырауда жүрген жас ақын Фариза Оңғарсынованы, Оңтүстікте трактор жүргізуші болып еңбек еткен Мұхтар Шахановты және Арқадағы газетте тілші Ақселеу Сейдімбекті т.б сол секілді жалындап тұрған жас таланттарды қасына жинады. Аты айтылған бұл тұлғалар қазақ руханияты мен әдебиетіне елеулі үлес қосқан жандар. Газет Шерхан Мұртазаның досы еді. Ел көріп, жер көріп әр адаммен ара-қатынас жасау арқылы шығармаңа жем табасың. Газет жұмысы бір жағынан жазушының жауы еді. Көкірегіңді кернеген дүниені ауыз толтырып жаза алмайсың. Ұдайы оттың аузында жүресің. Түнде де тыным жоқ дейді – Шерхан Мұртаза. Жаралы жылдардың елесіне айналған, сол бір жылдардағы қан кешті заман уақытын, өз шығармаларында жырлады. Халық жазушысының ең көлемді еңбегінің бірі – Қызыл жебе эпопеясы. Тұрар Рысқұловтай тағдырлы тұлғаның өз шығармасы тірілту үшін, қаламгер 30-жыл өмірін сарп етті. Ол заманда Рысқұловты білгенде, білмегенде адамдар болды. Қоғам санасына әкеліп танытқан, Шерхан Мұртазаның осы бір шығармаларын мақтанышпен айта аламыз.
Шынның жүзі Шерағамыз халық атынан сөз айтқан, халықтың келешегі үшін шынайы алаңдайтын, тілімен тіліп түсер туралығымен шеберлігі қашанда ел есінде[4]. Философия ілімінде осы Шерағамызға тән ақиқат пен шындық жайында сөз қозғасақ. Негізінен осы аталған философия ұғымдарының басты мақсаттарының бірі – ақиқатты зерттеу және оны тану, шындыққа көз жеткізу екені белгілі. Әр ұғымда бір мән бар. Қарап отырсаңыз, мұның бәрі адамға тән қасиеттер. Адалдық ұғымы менің түсінігімше, ешкімнің ала жібін аттамайтын, қандай жағдай болмасын өз ойы мен пікіріне серік жан деп білемін. Ал негізінен ақиқат ұғымының түп бастауы сонау ежелгі грекиядан бастау алады. Атақты грек философы Аристотель ақиқатқа мынандай анықтама берген: «Ақиқат – ол сананың, ойлау мен заттың, білім мен шындықтың болмыспен сәйкестігі. Яғни бұл дегеніміз, таным тұрғасынан алғанда, объект ақиқат деп танылуы үшін ол шындыққа сәйкес дәлелденуі керек. Ақиқат ұғымы заман ағымына сай ұдайы үдерісте жүреді[2]. Ақиқаттың негізі диалектикалық материализмдерде жатыр. Бұл тұжырым бір жағынан объект ретінде танылса, ал екіншіден ақиқат субъективті жағынан, шындықпен байланысты. Классикалық тұжырымдамасы бойынша, шындық дегеніміз – адам білімінің нақты жағдайда, кез келген объективті шындыққа сәйкес келуі деп ұғынылды.
Ақиқат пен шындық бір-біріне байланысты. Ақиқатты тану мәселесі адамның рухани жағынан өзін-өзі дамытуына, саналы түрде өсуіне, осы өмірдегі бізге белгісіз тылсым дүниелерді тануға жол ашады. Бұл түсінігім, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз Әл-Фараби сөзі айғақтайды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтсақ, Әл-Фараби «адамдардың өзі көздеген мақсатына жетуі оның өзіне ғана байланысты екенін, адам рухани жағынан үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс. Адам тек ақиқатты, айналадағы дүниені танып білу арқылы жетіледі» - деп көрсеткен[2]. Әдебиет әлемінде қазақ журналистикасында Шерағамыздың қосқан үлесі өте зор. Мінезі тік, қатал болғанымен балаларды жаны сүйді. Егемен Қазақстан газетінде елеулі рөл атқарып, қаламынан тек шындықтың нәрі тамған Мұртазаны ұлы тұлға деп санауымыз бекерден емес. Қазақ қасіреті – өнімнің болмауы деп еді. Өнім дегені, экономика саласы деп емес, қара халықтың өспеуін айтады.
Отырып қалған қыз-келіншектер мен сүр бойдақтардың, қоғамда карьера қуған адамдардың көбеюін қаһарлы зарымен айтады. Қандай да шығармаларын оқып қарасаңыз, қоғамдағыәлеуметтік мәселелерді көп көтеріп, қаламгерлік пен қайраткерлікті қатар алып жүрді. Ол шындықтан жаралған, шындықты ғана дөп басып айтатын, ар-намысын бәрінен биік қойған ұлы тұлға. Абай атамыз айтпақшы, бес нәрседен асық бол, бес нәрседен қашық бол өлеңіндегі жақсы және жаман құндылықтар ішіне сатқындықты қосқып келіп отыр. Сатқындық қазіргі қоғамда белең алып жатыр десек артық айтқаным емес. Ол тек қазіргі қоғаммен ғана емес, бұрынғы заманмен сабақтас. Өз елін, өз ар-намысын сатқан адамдар аз емес. Бүгінде осы жағдайларға сәйкес, көптеген нәрселерді бұқаралық ақпарат құралдарынан көріп те, естіп те жүрміз. Бірақ оған қандай шектеулер қойылуда? Қанша нәрсе айтып, дәріптегенмен ол нәрсе өз жалғасын таба береді. Ол әр пенденің бойында бар қасиет. Бұл қара халықтың басына қонған бір қасірет деуге болады.
Шынында, рухани құндылығымызды құртатын осы қасиеттер емес пе? Түп тамыры жойылмай тұрғанда бір шара қолдану керек емеспіз бе. Ия, қазіргі қоғамды өзгерту мүмкін емес шығар.Өйткені қаншама нәрсе халық санасына сағыздай жабысып, сініп кетті. Халықтың мұңынмұңдайтын, жоғын жоқтайтын, оларды тура жолға бағыт-бағдар беретін Шерағамыздай ұлы тұлғалар жетіспей тұр. Бір кем дүние-ай десеңші..Оян,қазақ! – деп өз өлеңінде жырлаған Міржақып Дулатовта бекерден бекер айтқан жоқ қой. Қаракөз қыздарымыз өз арын сатып, қазақтың қара балалары намысын таптатып, жас аналар бейкүнә сәбиін өз қарабасын ойлап ақшаға сатып т.б сол секілді жағдайлар орын алып отыр. Осы жерде шындық пен ақиқат деген ұғымдар рөл ойнайды. Неліктен? Себебі ақиқатын айқындайтын, шындықтан жаңылмайтын адамдар болса, ондай іске бармас еді деп ойлаймын. Шындық ащы болса да, адалдыққа бастайды деген дана халқымыздың сөзі бекер айтылмаған-ды. Қазіргі таңда өзімізді көріп, біліп жүрміз, көбінесе ер адамдарда әйел адамдар да болсын өз қатесін мойындамайды. Галилей айтқандай, шындықты мойындамай кері кеткен адам тек өзіне зиян келтіреді. Бұдан ақиқаттың бағасы кеміп қалмайды дейді. Енді осыдан нені ұғынуға болады деген сұрақ туындау заңды.
Қоғамның бүлінгенінің басты белгісі – шындықтың жоғалуы. Кез келген жақсылықтың түбінде шыншылдық жатады деген қанатты сөздерді ұмытпаған жөн болады. Өтіріті шыңдай қылып, қулықпен өмір сүрген адамнан гөрі шыншылдықпен өмір сүрген қызығырақ. Бауыржан Момышұлы атамыздың мына бір сөзі есіме түсіп отыр, «өтіріктің балын жалағанша, шындықтың ууын ішкенім артық» деп өткен еді. Қазақтың келешегін ойлайтын көкірегі ояу, көзі ашық жандар болса, осы мәселелерді ту етіп көтергені абзал.
Осындай жайттарды естіген халық қашан ойланар екен дейсің. Әр нәрседен сабақ ала білу керек. Сонда ғана бір нәтиже болары айдан анық. Бірақ сол нәрсеге талпынған, жанды көрмедім. Бауыржан Момышұлы бабамыздың: «Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бағынған құл болмайды» - деген. Қоғам санасын тек адамдар өздері ғана өзгерте алады. Қанша айтқанмен, ол сөз жерде қалады. Сондықтан, қазірден бастап қара халық аяққа тұрып, өздерін қолға алып бір парасатты іс бастауы керек. Тек жастар ғана емес, үлкен кісілерде өз үлесін қосуы керек. Сол жастарға бағыт- бағдар беретін мына сіздердей кісілер емес пе? Қанша жерден бәрі өзгеріске енседе, ең алдымен адами құндылығымызды жоғалтпауымыз керек. Біз қазақ рухани баймыз дейміз. Бірақ сол үшін әрекет жасау керек. Рухани құндылықты жоғалтып алмау мына өзіміздің қолымызда.
Қорытындылай келсек, ақиқат пен шындық екеуі, өтірік пен жалған секілді синоним тектес.Екеуінің бір бірімен байланысы болғанымен, бірақ көксеген мақсаттары екі бөлек. Оны мынадан көруге болады, шындықты қарапайым тілде айтсақ, әр адамның өз ішінде болатын, өзінің пікірін дұрыс деп тапқан тұлғаның өз шындығы болып табылады. Шындық жалған нәрсеге де айналып кетуі әбден мүмкін. Сөздің айтылуы шындықты сақтап тұрғанымен, кез келген адамның шындығы ақиқат бола алмайды. Ал ақиқатта керісінше, әр адамның жеке дара шындығы емес, жалпы ортақшынайы дүние. Барлығының білген, көрген дүниесі деуге болады. Мысалыға, адамның туылатыны және өмірден өтетіні бізге белгілі ақиқат. Ол шындыққа қарағанда, үлкен жауапкершілікті талап етеді. Жалпы ақиқат жеті рет өлшеніп, бір рет кесілетін нәрсе секілді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Шерхан Мұртаза туралы естеліктер әдебиет порталы 200 том
- Әлікенова К.Н. Ғылым тарихы мен философиясы: оқу құралы. – Талдықорған: ЖМУ, 2012. 256 бет.
- Алтаев Ж.А., Ғабитов Т.Х., Ғылым тарихы мен философиясы / ЖОО-ның магистранттары және аспиранттарына арналған оқулық. – Алматы: Раритет, 2007 – 320 с.
- Тойматаев Д.Б. Т 50 Ғылым тарихы мен философиясы: магистранттарға арналған оқу құралы / Д.Б. Тойматаев. - Қостанай: ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы, 2016. – 209 б.