ДАУЫС БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ: ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ
ДАУЫС БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ: ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ
Джумагалиева Айнур Максимқызы
аға оқытушы, Қазақ технология және бизнес университеті,
Қазақстан, Астана қ.
Тлеужанова Қымбат Ералиқызы
аға оқытушы, Қазақ технология және бизнес университеті,
Қазақстан, Астана қ.
PROBLEMS OF VOTING TECHNOLOGIES: FOREIGN EXPERIENCE
Ainur Jumagaliyeva
senior lecturer, Kazakh University of Technology and Business,
Kazakhstan, Astana
Kymbat Tleuzhanova
senior lecturer, Kazakh University of Technology and Business,
Kazakhstan, Astana
АННОТАЦИЯ
Мақалада әлемнің әртүрлі елдерінде демократиялық сайлауды ұйымдастыру және өткізу үшін қолданылатын жаңа дауыс беру технологияларының негізгі түрлері анықталып, талданады. Шетелдік тәжірибе мысалында бақыланатын және бақыланбайтын жағдайларда дауыс берудің жаңа технологияларын қолдану ерекшеліктері сипатталған. Халық өмірінің барлық салаларына, соның ішінде саяси салаларға ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қарқынды енгізілуін ескере отырып, әлем зерттеушілері жасаған электронды дауыс берудің технологиялары мен жүйелері де қысқаша сипатталған.
ABSTRACT
The article identifies and analyzes the main types of new voting technologies used to organize and conduct democratic elections in various countries of the world. On the example of foreign experience, the specifics of the application of new voting technologies in controlled and uncontrolled conditions are characterized. The technologies and systems of electronic voting created by Belarusian researchers are also briefly described, taking into account the intensive introduction of information and communication technologies in all spheres of people's life, including political ones.
Түйін сөздер: цифрландыру, дауыс беру, сайлау жүйесі, компьютерлік сауаттылық, тестілеу, ақпараттық жабдықтар.
Keywords: digitalization, voting, electoral system, computer literacy, testing, information equipment.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта қоғамымыз пайдаланатын ақпараттық-коммуникациялық құрал-жабдықтардың күшті ықпалында, ал интернет қажет қызметтердi және ақпарат алуды қамтамассыз етедi. «Мемлекеттік әкімдік» органдары өз азаматтарына қызмет көрсетеді және олар қызметтерінің оңай қол жетімді болуын қамтамасыз етуге тырысуы керек.
Бұл жұмыстың мақсаты сайлаудың осы әдісінің барлық басқа салдары Европа елдерінде электрондық дауыс беруді енгізудің әртүрлі экономикалық аспектілерін анықтау және электрондық дауыс беру тұжырымдамасының қазіргі электрондық дауыс беру тұжырымдамасына қалай сәйкес келетінін талдау болып табылады[1, 3].
Зерттеу пәні мемлекеттік басқаруды цифрландыру болып табылады. Зерттеу объектісі электрондық үкіметті кеңейту мүмкіндігін білдіретін электрондық сайлау тұжырымдамасын жүзеге асыру мәселелері қарастырылды.
Дауыс беруші азаматтар те бір ғана адамға дауыстарын беру керек. Дауыс құпиялы түрде өтіп, ешбір азаматты оның сайлауда біреуге берген дауысымен байланыстыруға болмайды, сайлау жүйесі сайлаушылардың анонимділігін қамтамасыз етуі керек. Мажоритарлық, пропорционалды және аралас сайлау жүйелерінің көмегімен жүзеге асырылатын сайлауда өкілдерді сайлаудың негізгі жолы сақталуы керек. Дауыс беруді есептегенде негізгі принциптер сақталуы тиіс. Олар: Заңдылық, Әділдік және ашықтық, Деректерді азайту, Дәлдік, Сақтау шектеулері, Тұтастық және құпиялылық, Жауапкершілік.
Кесте 1.
Еуропа елдерінде электронды сайлауды енгізу тәртібін талдау
|
Мемлекет |
Электрондық дауыс беруді енгізу тәжірибесі |
|
Эстония |
2005 жылы электронды дауыс беруді іске қосқан жүйе жұмыс істейді және бүгінгі таңда бұл таңдау әдісін қолдануды арттыруда. |
|
Литва |
2020 жылы өтетін парламенттік сайлауда электронды дауыс беруді қолдану мүмкіндігін ескере отырып, бұл ұсыныс қысқа мерзімге байланысты қабылданбады. Қауіпсіздік нұсқалары зерттелуде, қауіптер анықталуда, болашақта электронды дауыс беруді енгізуге дайындық жүргізілуде. |
|
Германия |
1998-2005 жж. оң пікірлері бар тестілеу дауыс беру машиналарының қауіпсіздігінің жеткіліксіздігіне байланысты тоқтатылды. Сайлау механизмінің ашықтығы қайта енгізудің қажеттілігі болып табылады. |
|
Норвегия |
2011 жылы муниципалды сайлауда тұрғындардың тестілеу тобына электронды дауыс беру тестілері жүргізілсе, 2013 жылы Парламент сайлауы алдында тұрғындардың таңдалған тобына кезекті тестілеу кезеңі өтті. Азаматтар бұл мүмкіндікті құптағанымен, азаматтардың сайлауға қатысуы артқан жоқ. 2014 жылы электронды сайлауды уақытша тоқтату туралы шешім қабылданды. |
|
Австрия |
Электронды дауыс беру тұжырымдамасы 2009 жылы студенттік кеңестерде сынақтан өтті, нәтижесінде бұл мүмкіндікті пайдаланған студенттер саны өте аз болды, басты себептердің бірі аутентификация үшін қажетті электронды картаның болуы қажеттілігі болды. Кейіннен сайлау жарамсыз деп танылды. |
|
Швейцария |
2004 жылы Швейцарияның таңдаулы кантондарында электрондық сайлауды тестілеу, 2019 жылы азаматтардың белгілі бір тобына электрондық дауыс беру қызметтерін пайдалануға рұқсат етілді, бірақ сол жылы бұл опция жойылды және бұл сайлаудың қауіпсіздігін қайта іске қосу алдында жақсарту керек. |
Сонымен, көптеген сынақ жағдайларының нәтижесінде қандай қорытындыға келдік. Электрондық сайлаудың барлық тәжірибесін жинақтайтын болсақ, онда оны келесі SWOT талдау түрінде ұсынуға болады.
Кесте 2.
Электрондық сайлауды талдау
|
|
Басым жақтары |
|
Әлсіз жақтары |
|
• • • • |
Дауыстарды санау кезіндегі қателердің жиілігін азайту Санау процесін жеделдету Азаматтар үшін оңай қол жетімділік Кеңістіктік және уақыттық кедергілерді жояды |
• • • |
Авторизация үшін жеке куәлік Міндетті компьютер және интернет сауаттылығы Заңнаманың болмауы Азаматтар үшін жүйенің күрделілігі |
|
|
Мүмкіндіктері |
|
Қауіп -қатерлері |
|
• • |
Бұл азаматтардың көбірек дауыс беруіне мүмкіндік береді Тиімділікті арттыру және шығындарды азайту |
• • •
|
Дауыстарды азаматтармен кері сәйкестендіру Сайлаудың ашықтығының болмауы Азаматтардың жүйеге деген сенімсіздігі |
Электрондық мемлекеттік қызметтерді пайдалануды салыстыру. Үй кеңселерінен жұмысты ауыстыру коронавирустық дағдарыс кезінде өзекті тақырып болып табылады. Жеке компаниялардың көпшілігі бұл шешімді 2020 жылдың көктемінде енгізді, бірақ мемлекеттік басқаруда мұндай жылдам өзгерістер болған жоқ. Жұмысшылардың жабдықталуы, заңнаманың дайын еместігі және қызметкерлерді дәйекті оқыту үлкен проблема болып табылады[3].
Мемлекеттік немесе аймақтық деңгейде мемлекеттік қаражаттың мөлшері мен бөлінуіне қатысты шешімдер әрқашан сайлауда жеңіске жеткен саяси партияның немесе коалицияның бақылауында болады. Дауыс беру үшін құрбан болуға тура келетін азаматтардың шығындары да ескерілген.Сондықтан дұрыс ақпаратты жинау салыстырмалы түрде ұзақ уақытты алады. Қазіргі уақытта кандидат партиялар сайлауалды бағдарламасын нақты ұсынатын ресми сайттарын немесе әлеуметтік желілерін пайдалана отырып, азаматтардың өз бағдарламасы туралы ақпаратқа қол жеткізуін жеңілдетуге тырысуда[1,2].
Электронды дауыс беру орталық деңгейде дайындықты талап етеді. Осы жобаны басқаратын білікті топ қамтамасыз етілуі керек, e-ID, BankID немесе басқа алдын ала мақұлданған авторизация арқылы жүйеге кіріп, таңдалған кандидатты таңдап, дауысыңызды енгізе алатын қолданба немесе веб-сайт жасалуы керек.
Қорытынды
Мемлекеттік басқаруды цифрландыру – жиі талқыланатын тақырып, көптеген қызметтер онлайн режиміне көшірілді, бірақ әлі де цифрланбаған салалар бар. Бұл диссертация сайлауды цифрландыру аспектілеріне қатысты мәселелерді зерттеуге арналған.
Интернет арқылы үйден дауыс беру мүмкіндігін енгізу сайлаушылардың қатысуын арттыруға, сайлауға жастарды тартуға, шығындарды азайтуға мүмкіндік береді, сондай-ақ жеке байланыстарды барынша азайтуға жалпы күш салу кезінде шешім болуы мүмкін. , соның ішінде вирустық инфекциялардың таралуын болдырмау.
Таңдалған еуропалық елдердегі жағдайды салыстырмалы талдау көптеген сәтті электронды дауыс беру сынақтары өткізілгенін көрсетті.
Қолданылған әдебиеттер:
- Горностаева Е.О. Зарубежный опыт электронного голосования на выборах // Конституционное и муниципальное право. 2008. №21. С. 39-40.
- Варыханов, С. Эстония первой опробовала интернет-выборы: эксперт оценил плюсы и минусы. Режим доступа: https://www.mk.ru/politics/2019/03/06/estoniya-pervoy-oprobovala-internetvybory-ekspert-ocenil-plyusy-i-minusy.
- Колюшин, Е. И. Правовые проблемы дистанционного электронного голосования избирателей /Е. И. Колюшин // Конституционное и муниципальное право. - 2020. - № 2. - С. 25-30. - DOI: 10.18572/18123767-2020-2-25-30.