ҚАТТЫ ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫҢ РЕЦИКЛИНГІ

ҚАТТЫ ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАРДЫҢ РЕЦИКЛИНГІ

Дәріханова Айида Пернебайқызы

 «Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті»,

Қазақстан, Түркістан

Акажанов Рахимжон Закиржанұлы

студент «Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті»,

Қазақстан, Түркістан

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада қатты тұрмыстық қалдықтарды екінші ретті қолданысқа енгізу, оны шикізат көзі ретінде қолдану қоршаған ортаға тигізетін зияндылықты төмендететіні көрсетілген. Сонымен қатар ҚТҚ –дың рециклингі ресурстарды үнемдеудің оңтайлы шешімі екені айқындалған.

Түйін сөздер: ҚТҚ, рециклинг, өңдеу, жинақтау, сорттау.

Мақала мәтіні

Қатты тұрмыстық қалдықтардың табиғатта көп мөлшерде жинақталуы жалпы тіршілік үшін үлкен экологиялық, экономикалық залал келтіреді, елдің экологиялық тұрақтылығының әлеуетін төмендетеді. Осы мәселеден шығу үшін қатты тұрмыстық қалдықтарды жинау, тасымалдау, кәдеге жарату, қайта өңдеу және көму жөніндегі қызметтер кешенінің тиімділігін, экологиялық және экономикалық қолайлылығын арттыру қажет[1-2]. Осыған байланысты Түркістан облысы үшін ҚТҚ жұмыс істеу жүйесін жетілдіру бойынша бірқатар ғылыми зерттеу жұмыстары жасалды.

Бұл жұмыста біз тұрмыстық қалдықтарды қайта циклдеу, яғни қосымша өңдеуді жүргізбей ақ қайта пайдалануды жүзеге асырдық.

ҚТҚ жинақтау мен сорттау. Қазақстанда жылына 5-6 миллион тонна ҚТҚ түзіледі. Мұнда қалдықтардың 90%-ы қосымша өңдеусіз полигондарға шығарылады. ҚТҚ айналасындағы ахуал күн санап күрделене түсуде. Осыған орай, қалдықтарды кәдеге жарату мен жою тәсілдерінің ең тиімдісін іздеу заңды құбылыс. Қалдықтардың табиғи ресурстарды алмастырушы бағалы компоненттердің бар екенін ескерсек,оларды жинақтау мен сорттау адамдар арқылы пайда болатын қалдықтардың 90% — на дейін өңдеуге мүмкіндік береді[1-3]. Сәйкесінше, елімізде 2019 жылдың 1 қаңтарынан батап пластмасса, макулатура, шыны және картон, қағаз қалдықтарын полигонға шығаруға тиым салу күшіне енгенін болатын[4].

Осы бағытта жасалған жұмыстар Түркістан облысындағы полигонға шығарылатын қалдықтар көлемін азайып, қоршаған ортаға тиетін зияндылықты төмендетеді. Сонымен қатар қалдықтарды сорттау ресурстарды өндірістік циклге қайтарады, экологиялық жағдайды жақсартады және денсаулықты сақтайды.

Престеу әдісімен ПЭТ-бөтелкелерін ықшамдау. Пластикалық қалдықтар қоршаған ортада өте ұзақ ыдырау қасиетіне байланысты ластаушылар болғанымен, екінші жағынан қайта пайдалану үшін немесе қайта өңдеу үшін бағалы шикізат болып саналады және ол кейбір табиғи ресурстардың орын алмастырушысы бола алады. Бағалауларға сәйкес, 169 кг ПЭТ-бөтелкелерді өңдеу - 528 литр мұнай мен 978 Вт энергияны үнемдеуге болады[5].

Қазіргі уақытта магистранттар жинаған ПЭТ бөтелкелері Экология ғылыми-зерттеу институтының өндірістік алаңында сығымдалып, одан әрі кәдеге жарату үшін "Датка" ЖК-не жіберіледі (2-сурет).

Сурет 1. Престеу процесі

Осылайша, біз қарапайым мысалда қоршаған табиғи ортаға зиян келтірместен, ПЭТ-бөтелкелерді қайта ұтымды пайдалану мүмкіндігі көрсеттік.

Престеу әдісімен макулатураны ықшамдау. Қағаз - қоқыстың негізгі көздерінің бірі, ол бүкіл әлемдегі қалдықтар көлемінің төрттен бір бөлігін құрайды. Қағазды кәдеге жаратудың пайдалы жағы: 1) қайта өңдеу өндірістері жұмысының арқасында ормандарды кесу қажеттілігі азаяды; 2) ағаш кесуді ұйымдастыруға, оларды тасымалдауға кететін шығындар жойылады; 3) қағаз өндіруге жұмсалатын энергия шығынын үнемдеу; 4) қағаз қалдықтарын азайту; 5) екінші шикізаттан жасалған қағаз бұйымдарының құнын төмендету[6 ].

Қызметкерлер мен студенттердің қатысуымен Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ территориясынан бар болғаны 2-3 күнде 2 тоннаға жуық макулатура жиналды. Бұл бізге үйлерде, кеңселерде жиналып, шаң жинап, едәуір орынды алып жатқан қажетсіз қағаздар массасынан арылуға мүмкіндік берді. Екіншіден, 2 тонна жиналған макулатура шамамен 10 м³ ағашты немесе шамамен 25 ересек ағашты үнемдейді[6]. Сонымен қатар, қағазды өңдеу ағаштан алуға қарағанда экологиялық таза және энергияны аз талап ететінін атап өтуге болады.

Эколог-магистранттардың қатысуымен жиналған макулатура көлемін азайту мақсатында Қожа Ахмет Яссауи атындағы ХҚТУ жанындағы "Экология" ҒЗИ-да пресс аппаратында нығыздалды (3- сурет). Одан әрі аталған қайталама шикізат "Датка" ЖК-не одан әрі кәдеге жарату үшін 1кг 30 теңге бағасымен тапсырылды, яғни 60 мың теңге алынды.

а)                                                                                      б)

Сурет 2. Сұрыптау, жинау(а) және (б) макулатураны престеу процесі

Қатты тұрмыстық қалдықтар негізіндегі отын брикеттері. Үгінділер ағаш өңдеу және басқа да өндірістерде жеткілікті көп мөлшерде қалыптасады. Оларды ұтымды пайдалану тиімділігі төмен. Үгінділерді ұтымды пайдалану жолдарын іздестіру және оларды өнеркәсіптік қалдықтардың басқа түрлерімен үйлесімді қолдану аймағын кеңейту маңызды болып табылады[7].

Әртүрлі қалдықтар қоспасы негізінде отын брикеттерін алу бойынша зерттеулер жүргіздік.Атап айтқанда, біз 0,87% мас ылғалдылығы бар 2,6 мм фракциялық құрамнан, пилордан жасалған үгінділерді пайдаландық және көмір үгінділері, көң, құс саңырығы, әртүрлі өсімдік қалдықтары (картоп қабығы, сабан, жүгері қалдықтары, күріш қауызы және т. б.). Біздің отын брикеттеріміздің құрамында өсімдік шикізатының едәуір мөлшері бар, сондықтан қосымша байланыс агенттерін енгізудің қажеті болмады. Престеу қолмен жұмыс істейтін домкратқа ұқсайтын гидравликалық жабдықта жасалды. Дайындалған фишкалар қалыптарға құйылып, поршеньмен сығылды. Содан кейін брикеттер ауада кептірілді (3-сурет). Брикеттерді тікбұрышты және цилиндрлік формада алуға да болады.

Сурет 3. Қалдықтардан жасалған отын брикеттері

Биоотынды пайдалану қоршаған ортаны теріс әсерлерден қорғайды, өйткені түтін газдары құрамында зиянды заттардың мөлшері аз болады, нәтижесінде пайда болған күлтыңайтқыш ретінде немесе құрылыс мақсаттары үшін отқа төзімді және басқа да құрамдарды алу үшін пайдалануға болады. Қазіргі уақытта магистранттар күшімен отын брикеттерін жағу кезінде алынатын күлді пайдалана отырып, отқа төзімді қоспаларды алу бойынша зерттеулер жүргізілуде.

Қорытынды. Біз зерттеген Түркістан облысын қоса алғанда, Қазақстанда қайта өңдеуді дамыту жолында қалдықтарды сұрыптаудың жөнге салынған жүйесінің жоқтығы кедергі келтіретіні анықталды. Тұрғын үйлердің аулаларында тұрмыстық қоқыстың әр түріне арналған бөлек контейнерлер жоқ. Зиянды парниктік, озон ыдыратушы және басқа да газдардың пайда болуын тежеу немесе толығымен жою жолдары және санаттары бойынша қатты тұрмыстық қалдықтарды бөлек сұрыптауды енгізу керектігі анықталды. Өңірдің стратегиялық даму жоспарын қарау кезінде Биосфера объектілеріне жүктемені азайту және рециклинг, өндірістік, тұрмыстық қалдықтарды немесе энергияны қайта өңдеу жолымен қайталама шикізаттың қосымша көзін алу мәселелеріне елеулі көңіл бөлу ұсынылады.

Әдебиет:

1. Г.Ә.Саинова, А.Ж.Ақбасова, Н.Ә.Қалиева. Тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды оңтайлы басқарудың кешенді жүйесі (Түркістан аймағы мысалында): /монография/ -Алматы: «Алтын баспа», 2022,- 256 б.
2. Акбасова А.Д., Саинова Г.А, Исаков О.А., Байхамурова М.О. Воздействие полигонов твердых бытовых отходов на экологическое состояние окружающей среды // ҚазҰТЗУ Хабаршысы, Казақстан, Алматы, 2018. – № 5 (129). – Б. 3-8.
3. Sainova G.A., Akbasova A.D., Abdikarim G.G., Kaliyeva N.A., Mehmet Ali Ozler. Enviromental monitoring on the landfill of solid domestic wastes of the town Kentau. //News of the national academy of sciences of the republic of Kazakhstan. Series of geology and technical sciences. 2019. - Vol 1 (433) - P. 57-62.
4. Абсейт А.С., Абдикарим Г.Г., Келесбаев К.Н. Экологическое состояние полигонов твердых бытовых отходов Отрарского сельского округа Туркестанской области // Журнал «Научные разработки: Евразийский регион» - М.: Изд-во Инфинити, 2019. – 205-211.
5. Ануфриев Н.В., Максимцев Д.С.,Шатрова С.А.«Вторая жизнь» Пластиковой бутылки как строительного материала.азвитие современной науки: теоретические и прикладные аспекты. 2017. № 13.-С.1-3
6. Официальный сайт waste.ru//Европейская практика обращения с отходами: проблемы, решения, перспективы. – СПб. – 77с.
7. Г.А.Саинова, Е.М. Кожамбердиев, А.Ж.Ақбасова, У.К. Ибраимов. Серосодержащий отход сернокислотного производства ТОО «СКЗ- U» ценный коммерческий ресурс: /монография/- Алматы: «Алтын баспа», 2021,- 216с.