ҚЫЗЫЛОРДА СУАРМАЛЫ МАССИВІНДЕ КӨКӨНІСТЕРДІҢ ТАМШЫЛАТЫП СУАРУ РЕЖИМІ ЖӘНЕ СУ ТҰТЫНУЫ

ҚЫЗЫЛОРДА СУАРМАЛЫ МАССИВІНДЕ КӨКӨНІСТЕРДІҢ ТАМШЫЛАТЫП СУАРУ РЕЖИМІ ЖӘНЕ СУ ТҰТЫНУЫ

Әбу Мерей Мұратұлы

магистрант, Қорқыт Ата атындағы Кызылорда универитеті,

Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ.

Утегенова Гулнафизби Мирамбековна

магистрант, Қорқыт Ата атындағы Кызылорда универитеті,

Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ.

Орынбеков Жанасыл Жанболатұлы

магистрант, Қорқыт Ата атындағы Кызылорда универитеті,

Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ.

Жаңалық Ақгүл Жаңалыққызы

магистрант, Қорқыт Ата атындағы Кызылорда универитеті,

Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ.

Шаянбекова Бахытжан Рахманбердиевна

техника ғылымдарының кандидаты, доцент, Қорқыт Ата атындағы Кызылорда универитеті,

Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ.

DRIP IRRIGATION REGIME AND WATER CONSUMPTION OF VEGETABLES IN THE KYZYLORDA IRRIGATED AREA

Abu Merey Muratuly

master student, Kyzylorda University named after Korkyt Ata,

Republic of Kazakhstan, Kyzylorda

Gulnafizbi Utegenova

master student, Kyzylorda University named after Korkyt Ata,

Republic of Kazakhstan, Kyzylorda

Zhanasyl Orynbekov

master student, Kyzylorda University named after Korkyt Ata,

Republic of Kazakhstan, Kyzylorda

Zhanalyk Akgul Zhanalykkyzy

master student, Kyzylorda University named after Korkyt Ata,

Republic of Kazakhstan, Kyzylorda

Bakhytzhan Shayanbekova

candidate of technical sciences, associate professor, Kyzylorda University named after Korkyt Ata,

Republic of Kazakhstan, Kyzylorda

АННОТАЦИЯ

Зерттеудің мақсаты тамшылатып суару технологиясының көкөніс дақылдарының (қарбыз, картоп, баялды) өнімділігі мен сапасына, су қорын үнемдеуге, егістіктің топырақ құнарлылығына әсерлерін анықтау. Көкөністерді тамшылатып суару кезінде осы бағыттағы зерттеулерде қолданылатын негізгі әдістемелер қолданылды. Ауа-райына байланысты дақылдардың көшеттерін отырғызу 1-20 мамыр аралығында жүзеге асырылды. Қызылорда суармалы  массивінің топырақ-климаттық жағдайында жүргізілген тәжірибе нәтижесінде  су мен топырақтың қоректену режимдерінің  қолайлы үйлесімін сақтау және  тамшылатып суару жүйесін қолдану арқылы қарбыздан 40-50 т/га, баклажаннан 30-40 т/га және картоптан 25-40 т/га өнім жиналды. Суару нормасы дәстүрлі суарумен салыстырғанда 30-40%-ға үнемделді.

ABSTRACT

The purpose of the study is to identify the impact of drip irrigation technology on the yield and quality of vegetable crops (watermelons, potatoes, aubergines), water conservation, soil fertility of crops. Under drip irrigation of vegetables the basic techniques applied in researches in this direction were applied. Depending on the weather conditions, the crops were planted from 1 to 20 May. As a result of experiment in soil-climatic conditions of Kyzylorda irrigated massif with observance of favorable combination of water and soil nutrition regimes and drip irrigation system application the yield of watermelons - 40-50 t/ha, aubergines - 30-40 t/ha and potatoes - 25-40 t/ha was gathered. The irrigation rate was saved by 30-40% compared to traditional irrigation. Background. Methods. Result. Conclusion.

Кілттік сөздер: тамшылатып суару; суару нормасы; су және топырақтың қоректену режимдері.

Keywords: drip irrigation; irrigation rates; water and soil nutrition regimes.

Ауылшаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттыру басты  міндеттердің бірі болып табылады. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша егістіктерге суарудың заманауи түрлерін енгізу міндеті тұр. Көкөніс дақылдарын өсіру мен күтіп-баптау, жинау жұмыстары басқа ауылшаруашылығы дақылдарымен салыстырғанда суармалы суды, жерді өңдеуді қажет етеді. Көкөніс шаруашылығы – ауыл шаруашылығының қаржы мен энергияны ең көп қажет ететін, алайда осылай бола отырып жалпыхалықтық саласының бірі болып табылады. Көкөніс шаруашылығымен ел тұрғындарының көп бөлігі айналысады және оның жыл сайынғы көлемі 110-115 мың га құрайды. Тұтынушылық кәрзеңкедегі көкөністердің орны ерекше. Алайда олар ауыр және жылдам бұзылатын өнімдер қатарына жатады. Сондықтан оған деген көзқарас та сақ және ұқыпты болу керек [1-3].

Осы салада инновациялық су үнемдеу технологияларын, соның ішінде  тамшылатып суаруды қолдану суды үнемдеуге, топырақ эрозиясын болдырмауға, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға, нәтижесінде оның экономикалық тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.

Еліміздегі суаруға қажетті суды үнемдеу, тамшылатып суарылатын аудандарды көбейту, топырақ құнарлылығын сақтау мен дақылдардың өнімділігін арттыру міндеті тұр. Сондықтан басты мақсатқа жету жолдарының бірі болып табылатын суарудың заманауи әдістерін өндіріске енгізу керек.

Жоғарыда аталған себептер картоп және көкөніс дақылдарын өсіруді зерттеудің өзектілігін айқындайды.

Жаһандық және аймақтық климаттың өзгеруі және табиғи ауытқулар жағдайында аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін, тиімділігін және тұрақтылығын арттыру мәселесін бағдарламалық-мақсатты тәсілді қолдана отырып, кешенді мелиорациялау арқылы ғана шешуге болады.

Тамшылатып суару жүйесі топырақ құнарлығын және жалпы экологияны сақтау тұрғысынанда  суарудың қолайлы тәсілі.

Су ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша ТМД мемлекеттерінің арасында соңғы орынды иеленетін, сондай-ақ жаһандық жылыну үрдісінің ықпалындағы әлемнің ажырамас бөлігі болып табылатын Қазақстан үшін суды үнемді пайдалану – бүгінгі күндегі халық шаруашылығының барлық саласының алдында тұрған зор міндет.

Зерттеу міндеттеріне сәйкес далалық тәжірибе екі факторлы схема бойынша жүргізілді, онда А факторында топырақтың су режимінің, ал В факторында минералды қоректену деңгейінің дақылдардың  өнімділігіне әсері зерттелді. Топырақ құнарлылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі және өсімдіктердің дамуы мен өсуінің негізгі факторы топырақ ылғалдылығы болып табылады. Қарбыз алқабындағы топырақ ылғалдылығының динамикасы метеорологиялық жағдайларға және тамшылатып суару кезінде зерттелетін суару режимдеріне байланысты қалыптасты.

2019-2022 жылдары Қызылорда облысының топырақтарында қарбыз дақылына жүргізілген далалық эксперименттерде біз топырақтың суармалы ылғалдылығын сақтаудың сараланған режимдерінің үш нұсқасын зерттедік: тамшылатып суару арқылы қарбыз өсіру кезінде 70...70...60, 70...80...70, 75...85...75% НВ. Сонымен қатар, өсімдіктердің даму кезеңдері бойынша топырақтың болжамды ылғалдылығы белгілі бір деңгейде сақталды: "себу-шатыр кезеңінде (0... 0,2 м қабаты) - 70 және 75% ЕКЫС деңгейінде; "шатыр-гүлдену" кезеңінде (0...0,4 м қабаты) - 70 және 75% ЕКЫС деңгейінде; "гүлдену-жеміс қалыптастыру" кезеңінде (0...0,5 м қабаты) – 70, 80 және 85% НВ, "жеміс қалыптастыру – пісу" кезеңінде (0... 0,5 м қабаты) – 60, 70 және  75% ЕКЫС.

Қызылорда суармалы  массивінің топырақ-климаттық жағдайында жүргізілген тәжірибе нәтижесінде  су мен топырақтың қоректену режимдерінің  қолайлы үйлесімін сақтау және  тамшылатып суару жүйесін қолдану арқылы баялдыдан 28-40 т/га өнім жиналды. Баялдының 28 т/га өнімділігі "көшеттерді отырғызу–бүршіктену" кезеңінде суаруға дейінгі  ылғалдылықты 0,25 м қабатта 75%, "бүршіктену-жинау" кезеңінде 0,45 м қабатта 85-75% төменгі ылғал сыйымдылығын сақтау және  минералды тыңайтқыштарды N₅₀Р₃₀К₄₀ енгізу арқылы қамтамасыз етілді. Баялды өнімділігінің 40 т/га деңгейінде жоғарылауы топырақ ылғалдылығының дифференциалды болжамды шегін 65-75-75% және 75-85-75% төменгі ылғал сыйымдылығын сақтаумен және  минералды тыңайтқыштар дозаларын N₁₀₀Р₆₀ К₈₀ дейін ұлғайтып енгізуімен байланысты. Ылғалдылық шегі 65-75-65% төменгі ылғал сыйымдылығын ұстаған кезде судың орташа тәуліктік шығыны 30,3-34,7 м3/га, сәйкесінше 75-85-75% - 35,6-38,4 м3/га шегінде өзгерді.

Сонымен қатар дәстүрлі жүйекпен суару мен тамшылатып суару жүйесінің суды үнемдеуге әсеріне есептеулер жүргізілді.

Қарбызды 2019 жылы жүйекпен суару кезінде 3350 м³/га су берілді, бұл көрсеткіш тамшылатып суару кезінде 2065 м³/га құрап, су шығыны 1285 м³/га немесе 38%-ға кеміген. Бұл көрсеткіштер сәйкесінше 2020 жылы – 3250; 1690; 1560 және 48%-ды; 2021 жылы – 4170; 2793; 1376 және 33,0%-ды жеткен. Зерттеу жүргізілген жылдары орташа есеппен судың үнемделуі 39% жеткен.

Картопты тамшылатып суару кезінде 2019 жылы дәстүрлі суару кезінде 3380 м³/га су шығындалса, тамшылатып суару кезінде 2080 м³/га су берілді, су шығыны 1380 м³/га немесе 41%-ға кеміген. Бұл көрсеткіштер сәйкесінше 2020 жылы – 4340; 3202; 1302 және 30%-ды; ал 2022 жылы – 4540; 3280; 1260 және 27% болды. Зерттеу жүргізілген жылдары орташа есеппен судың үнемделуі 32% -ды құрады.

Список литературы:

1. Амиров Б.М., О научном обеспечении овощеводства Казахстана// http://group-global.org/ru/publication/5851-o-nauchnom-obespechenii-ovoshchevodstva-kazahstana
2. Юсупов М., Петров Е., Ахметова Ф. Овощеводства Казахстана: – Алматы: Респ. изд. каб. Каз. Акад. образ. им. И. Алтынсарина, 2000. Т. 2. – С.
3. Отдельные проблемы развития сельского хозяйства в Казахстане// http://www.sarap.kz/index.php/ru/pol-ob/pol-ec/424.html